فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی
سال ششم شماره 3 (پیاپی 23، تابستان 1393)

مطالعات گسترده و مهمی در چند سال اخیر در مورد تاثیرات ساختار فضایی کلانشهرها بر توسعه پایدار در ابعاد زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی تاکید داشته است؛ بخشی از این ادبیات مربوط به ارتباط نزدیک بین ساختار فضایی و پایداری زیست محیطی است که بر موضوعات مهمی مانند مصرف زمین، کارآیی انرژی و یا انتشار دی اکسید کربن تمرکز نموده اند.امروزه انتشار گرد و غباردر بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک موضع پرداختن به مسئله را در نواحی شهری پررنگ نموده است.. ایران هزینه بالایی را برای آلودگی هوامی‌پردازد که هر چند عامل اصلی آن از سوی کشورهای همسایه است اما عوامل داخلی هم در ایجاد آن موثرند. هدفاین مطالعه کشف رابطه میان ساختار فضایی شهر و انتشار غبار در یکی از نمونه‌های ورد مطالعه در غرب کشور یعنی شهر قروه است. روش شناسی این تحقیق مبتنی بر رویکردهایتوصیفی – تحلیلی با بهره گیریاز تکنیک‌های مختلف مانندموران، آنتروپی شانون و غیره با کمکنرم افزار GISبوده است.داده‌هااز سازمان‌های مرتبط اداری شهری مانند شهرداری و اداره هواشناسی استان گردآوری شد.همچنین یافته‌های تحقیق با تست‌های آماری مورد آزمون واقع گردید. نتایج به دست آمده نشان دهنده اثرمشخص ساختار فضایی بر ایجاد یا جلوگیری از گرد و غبار است. البته باید اشاره نمود که هر کدام از شاخص‌های مورد بررسی در ساختار فضایی شهرها می‌تواند اثری جداگانه با شدت تاثیر گذاری متفاوت بر ایجاد یا جلوگیری از گرد و غبار شهری داشته باشد. که این امر می‌تواند در تحقیقات بعدیدر شهرهای دیگر مورد بررسی و آزمون قرار گیرد.

شاخص‌های رقومی متعددی برای مطالعه زیست هواشناسی و زیست‌اقلیم‌شناسی از طرف دانشمندان پیشنهاد شده است که امروزه در مطالعات آب و هواشناسی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از آن میان شاخص‌های ترکیبی دما – فیزیولوژی که مبتنی بر بیلان انرژی بدن انسان هستند از اعتبار بیشتری برخوردار هستند. در این تحقیق با استفاده از شاخص دما - رطوبت تام (THI) و همچنین شاخص‌های دمای معادل فیزیولوژی (PET)، متوسط نظرسنجی پیش بینی شده (PMV) و شاخص دمای موثر استاندارد (SET) بهترین و مناسب‌ترین ساعات کاری در طول روزهای سال و با استفاده از داد‌ه‌های اقلیمی شامل دمای هوای خشک، فشار سطح زمین، رطوبت نسبی، سرعت باد و میزان ابرناکی آسمان به تفکیک سری‌های زمانی ساعات 6، 9، 12 و 15 در طول دوره آماری (1389-1373) مربوط به ایستگاه هواشناسی سینوپتیک لامرد برای کارگرانی که در محیط‌های باز در پالایشگاه گاز پارسیان واقع در شهرستان مهر مشغول به کارند، تعیین شده است. نتیجه حاصل از شاخص‌ تام و همچنین سه شاخص اخیر که از طریق مدل Ray Man انجام گرفته است، نشان می‌دهد که دوره آسایش اقلیمی در محدوده مورد مطالعه بسیار محدود بوده و عمدتا منطبق بر ماه‌های سرد سال است. نتیجه حاصل از این مدل‌ها و شاخص‌ها، شرایط اقلیمی منطقه را در طول سال از لحاظ بیوکلیمایی نشان می‌دهد و رهنمودها و ارزیابی لازم از نظر آسایش یا عدم آسایش انسان و مناسب با ویژگی‌ها و خصوصیات اقلیمی منطقه ارایه می‌نماید که می‌تواند پایه و اساس بسیاری از برنامه‌ریزی‌ها قرار گیرد.

ژیوپلیتیک مقاومت زبان حال طبقات تحت سلطه را منعکس می‌نماید که مملو از مبارزات ضد سلطه‌گری و مقاومت در برابر نیروی جبار دولت‌ها در سیاست‌های داخلی و خارجی آنها می‌باشد. ژیوپلیتیک مقاومت یا به تعبیر پاول روتلج ضد ژیوپلیتیک یا ژیوپلیتیک از پایین، به نیروی فرهنگی، سیاسی و اخلاقی در درون یک جامعه مدنی که عقیده‌ی یکسان‌نگری منافع مورد نظر طبقه‌ی سیاسی مسلط دولتی با منافع عموم مردم را به چالش می‌کشد، گفته می‌شود. که در مورد اعتراضات شیعیان بحرین در مقابل طبقه‌ی سیاسی حاکم، در طول تاریخ از ظهور امپراطوری اسلامی تا تحولات اخیر را در بر می‌گیرد نیز صدق می‌کند. کشور بحرین کوچکترین کشور مستقر در خلیج فارس می‌باشد که اکثریت جمعیت آن را شیعیان تشکیل می‌دهند. مدت‌هاستتنشهاینهفتهدرمیانتوده مردمی کهاکثریت،شیعه می‌باشند باطبقه حاکمسنیوجود دارد. به دنبال تحولات خاورمیانه و شمال آفریقا اعتراضات ضد حکومتی در اوایل سال 2011گریبانگیر بحرین نیز شدکهمنجر بهبرخوردهایخشونتآمیزمیان معترضان ونیروهای دولتیشده است و همچنان این اعتراضات درحال گسترش می‌باشد. این مقاله در پی پاسخ به این سوال می‌باشد که، ژیوپلیتیک مقاومت شیعیان بحرین در ادوار مختلف تاریخی خصوصا در تحولات اخیر چه خواست و اهدافی را دنبال می‌کند. که با بهره‌گیری از مفاهیم ژیوپلیتیک مقاومت و استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به بررسی این موضوع خواهیم پرداخت.

فرم شهر تحت تاثیر فرایندهای اجتماعی،اقتصادی،فرهنگی،زیست محیطی،ارتباطی، سیاسی و ایدیولوژیکی در طول زمان شکل گرفته و رشد کرده است.تغییرات و تحولاتی که بعد از انقلاب صنعتی به عنوان فرایند با سرعت زیاد و در زمانی کوتاه اتفاق افتاد باعث ایجاد آشفتگی‌ها و بی نظمی و اختلال در سیستم شهر شد که در نتیجه آن برنامه‌ریزی شهری ضرورت پیدا کرد.در ایران در نتیجه تغییر و تحولات بسیار زیاد در فرایند‌هاو تاثیر گذاری آنها بر حرکات جمعیت از انقلاب مشروطه به بعد روند رشد و تکامل شهر‌ها تحول یافت به طوری که سیل بسیار زیادی از جمعیت به سمت شهرها حرکت کرد و مشکلاتی در شهر‌ها به وجود آورد که تا قبل از آن در روند رشد ارگانیک شهری سابقه ای نداشته است. این روند رشد در دهه 40 به با رشد شتابان همراه شد. از سال 1344 برنامه‌ریزی شهری در ایران با تهیه طرح‌های جامع شهری شکل گرفت و تا امروز ادامه پیدا کیده است. اکنون بعد از گذشت بیش از 4 دهه از تهیه طرح‌های توسعه شهری ضرورت دارد تا میزان کارایی آنها مورد بررسی قرار گیرد و با آسیب‌شناسی این طرح‌هابرنامه‌ریزی شهری موفق تری را در آینده داشته باشیم.این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلیو با استفاده از منابع اطلاعاتی، اسنادی، مطالعات کتابخانه ای، نقشه‌ها، گزارش‌ها به آسیب‌شناسی طرح جامع شهر خوراسگانبا استفاده از رویکرد سیستمیپرداخته است. و به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات رقومی از نرم افزار GIS استفاده شده است. از یافته‌های پژوهش می‌توان به وجود مشکلات مدیریتی و اداری، ضعف‌های محتوایی طرح جامع، وجود مسایل پیرامونی و محیطی، ضعف‌های نظام برنامه‌ریزی، تحقق نیافتن پیش بینی‌ها اقتصادی و جمعیتی و پیشنهاد‌های کالبدی و جهات گسترش شهر و... در نتیجه بررسی طرح اشاره نمود.

گردشگری گسترده ترین صنعت خدماتی دنیاست. این صنعت متنوع به عنوان منبع اصلی اشتغال زایی، درآمد، شکوفایی اقتصادی و توسعه زیرساخت‌ها در بسیاری از کشورهای جهان به شمار می آید و از اینرو، اکثر کشورها امروزه در رقابتی تنگاتنگ در پی بهره گیری از مزایای حاصل از توسعه این صنعت می باشند. از سوی دیگر، توجه به مقررات حقوقی امروزه یکی از عوامل اساسی در توسعه صنعت گردشگری است که در کنار امنیت از نقش بی بدیلی در این زمینه برخوردار می باشد.قانون مداری مبتنی برتدوین قوانین و مقرراتی است که وظایف و حقوق دوسویه گردشگران و جامعه میزبان را روشن می نماید و هدف آن سامان بخشی به فعالیتهای عرضه گردش گری در جهتی پایداراست. نظر به اهمیت منطقه ی خلیج فارس از نقطه نظر ژیوپلیتیکی، بحث امنیت و قانونمندی در این منطقه نه تنها برای توسعه ی صنعت گردشگری، بلکه در تمامی جنبه ها و در راستای دستیابی کشورهای منطقه به ثبات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، حیاتی است. بنابراین توجه به مسایل امنیتی، زیست محیطی و قوانین و مقررات ناظر بر سفر و گردشگری در کشورهای حاشیه نشین خلیج فارس ، می تواند زمینه ساز دستیابی به توسعه پایدار گردشگری در منطقه باشد. در مقاله حاضر، چارچوب‌های تنظیمی گردشگری در کشورهای حاشیه ی خلیج فارس با تاکید بر جمهوری اسلامی ایران، مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی و مبتنی مطالعات اسنادی و کتابخانه ای است. در این مقاله از داده های مربوط به گزارش مجمع جهانی اقتصاد، پیرامون شاخص جهانی رقابت پذیری سفر و گردشگری در سال 2013 استفاده شده است. از یافته های تحقیق چنین بر می آید که به زعم گزارش منتشر شده، ایران در مجموع از نظر چارچوبهای تنظیمی سفر و گردشگری، در بین کشورهای حاشیه خلیج فارس، از جایگاهی آنچنان که می بایست برخوردار نیست.

امروزه صنعت گردشگری در دنیا یکی از منابع مهم درآمد و در عین حال از عوامل موثر در تبادلات فرهنگی بین کشورهاست و به عنوان گسترده‌ترین صنعت خدماتی جهان حایز اهمیت ویژه‌ای است. امروزه با روند رو به رشد مهاجرت از روستاها به شهرهای بزرگ و خالی شدن روز افزون روستاها از سکنه در مناطق مختلف کشور رو به رو هستیم. روستاییان به امید یافتن شغل و معاش بهتر راهی شهرها می‌شوند و درون شهرهای بزرگ و کوچک و یا حاشیه شهرهای بزرگ ساکن می‌شوند که خود مسایل مختلف و متعددی پیرامون حاشیه نشینی در اطراف شهرها پدید می‌آورد. به نظر می‌رسد یکی از راه‌های احیای مناطق روستایی و ابقای جمعیت در آنها توسعه گردشگری در این مناطق باشد. در این تحقیق گردشگری روستایی در مورد روستای قهرود از توابع کاشان در استان اصفهان مد نظر قرار دارد. نوع بررسی گردشگری در این تحقیق گردشگری فرهنگی است که هدف از آن دیدار از مراسم، خصوصیات، شعایر و نمودهای فرهنگی و تاریخی جامعه میزبان می‌باشد.

صنایع دستی بعنوان هنری باارزش، صنعتی مستقل، بومی و اصیل با جنبه‌های قوی کاربردی می‌تواند به عنوان یک جاذبه مکمل در توسعه گردشگری موثر باشد. پژوهش حاضر در محدوده ی شهرستان املش واقع در استان گیلان در راستای پاسخگوی به این سوال که آیا صنایع دستی ظرفیت‌های لازم جهت توسعه گردشگری در منطقه را دارد، انجام گرفته است. روش تحقیق به کار رفته توصیفی -تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات روش کتابخانه ای و میدانی بوده است. بدین منظور ابتدا صنایع دستی شناسایی و معرفی و سپس به پهنه بندی جغرافیایی آن پرداخته شد. جامعه آماری این تحقیق شامل گردشگران ورودی به منطقه و خانوارهای فعال در تولید صنایع دستی است که تعداد 384 گردشگر با استفاده از جدول استاندارد مورگان و به روش نمونه گیری تصادفی و تعداد226 خانوار با استفاده از فرمول کوکران و به روش نمونه گیری سهمیه ای به عنوان نمونه انتخاب گردیدند و جهت ارزیابی فرضیه‌ها از روش آزمون ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شده است. نتایج بررسی‌ها نشان داد که 9/68 درصد از گردشگران، میزان تاثیر شناسایی و معرفی صنایع دستی را در توسعه و رونق گردشگری در حد بسیار زیاد و زیاد و همچنین 5/76 درصد از خانوار فعال در تولید صنایع دستی، میزان تاثیر شناسایی و معرفی صنایع دستی را در توسعه و رونق گردشگری در حد بسیار زیاد و زیاد دانسته اند که نیازمند برنامه‌ریزی،سرمایه گذاری و حمایت‌های لازم از هنرهای دستی است.

مقایسه و جایگاه قدرت‌ملی کشورها در نظام ژیوپلیتیک جهانی، همواره از دغدغه‌های دانشمندان جغرافیای سیاسی و ژیوپلیتیک بوده است. به همین علت تلاش‌های متعددی جهت سنجش و مقایسه قدرت کشورها در قالب روش‌ها و مدل‌های مختلف صورت گرفته است که همه آنها از منظر یک یا چند متغیر یا بعد محدود، کشورهای جهان را رتبه‌بندی و مقایسه کرده‌اند و هیچ‌گاه منعکس کننده جایگاه واقعی قدرت‌ملی کشورها نبوده است. در این پژوهش، سنجش و مقایسه قدرت‌ملی کشورهای حاشیه خلیج فارس با استفاده از روش TOPSIS انجام می‌گیرد. به این منظور روش انتروپی تعدیل شده برای تعیین وزن شاخص‌ها، مورد استفاده قرار می‌گیرند. امکان استفاده از تعداد زیادی متغیر متناسب با شرایط استراتژی موجود، شاخص‌های کمی و کیفی و با کارکردهای مثبت و منفی، داده‌ها و اطلاعات روز دنیا در مدل استفاده شده، باعث می‌گردد تا از اشکالات مدل‌های پیش مبرا باشد. نتایج بدست آمده از این پژوهش نشان می‍‌دهد که این منطقه دارای سه سطح قدرت می‌باشد. به ترتیب؛ ایران در سطح اول، عربستان در سطح دوم، امارات، عراق، کویت، بحرین، عمان و قطر در سطح سوم قدرت منطقه خلیج فارس قرار دارند.

روند نامطلوب ساخت و ساز و عدم همسازی با کیفیات آب و هوایی بومی، صدمات جبران ناپذیری را بر طبیعت، محیط زیست پیرامونی و اقلیم جهانی زده است. روند صعودی مصرف منابع محدود فسیلی، افزایش بیشینه دمای هوا، رشد بیابانزایی، و ازدیاد هزینه‌های ساختمانی، از اثرات معماری نا آشنا با اقلیم محلی است. در این میان، مناطق گرم و خشک، از این هجمه ی نامناسب ساختمانی- بویژه در کشور در حال توسعه ی ایران - در امان نیستند. با توجه به خطری چنین هولناک، تمامی جهان رو به انواع توسعه ی پایدار گذاشته که این مهم در مورد مناطق خشک و بیابانی با وجود محدودیتهای جغرافیایی نیز صادق است. این در حالی است که در ایران – با وجود منابع وافر انرژیهای طبیعی و تجارب گرانقدر معماری کهن اقلیمی-طی سالیان گذشتهبه دلیل عدم توجه به این داشته‌های فرهنگی و طبیعی، شاهد تولید انواع هزینه‌های ساختمانی و اقلیمی- در بخش خانگی بیش از 42% از کل سبد مصرفی انرژی کشور - بوده که نتیجه آن تخریب شرایط زیستی بوده است. از اینرو، این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی – تحلیلی و با مطالعات کتابخانه ای، پس از بررسی حجم مصرف انرژی و لزوم جایگزینی پایداری در معماری ملی و جهانی، در جهت هدف پژوهش به معرفی یکی از پایدارترین راهکارهای معماری در بومهای گرم و خشک، یعنی ارتباط با زمین و اصول آن پرداخته، و پس از شناخت ارتباط معنادار رفتار دما با عمق، جنس و تراکم خاک در مناطق گرم و خشک ایران – شاخص شهر یزد-سابقه ی این روش را در معماری سنتی کویری کشور کاویده، و سرانجام راهکارهایی را برای استفاده ی بهینه زمین در تامین شرایط آسایش دمایی - گرمایش و سرمایش ایستا - در معماری مسکونی گرم و خشک ایران پیشنهاد دهد.

فضای جغرافیایی اصولا با تصمیمات انسانی، فردی یا جمعی، اختیاری یا اجباری، آگاهانه یا ناآگاهانه،بطور مرتب تغییر می‌یابد. طبق نظریه پخش که توسط تورستن ‌هاگراستراند جغرافیدان مطرح سویدی مطرح گردیده است: پخش فضایی، حرکتهای است که دگرگونی چشم انداز و یا شیوه رفتار را سببمی شود.با شروع جنبش‌های اجتماعی از تونس و گسترش آن در لیبی، مصر و... منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا دچار تحولات ژیوپلتیکی عدیده ای گشت. در این تحولات از یک طرف علل و عوامل داخلی و از طرف دیگر حضور و نقش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای همچون آمریکا، ناتو و... قابل بحث است.لذا در این پژوهش سعی شده است با بهره گیری از نظریه پخش به تحلیل فضایی جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه و شمال آفریقا پرداخته و نتایجی روشن و مناسب حاصل گردد.علیرغم محک نخوردن نظریه پخش در ایران و بخصوص در زمینه جنبش‌های اجتماعی، اینک در مورد پخش فضایی جنبش‌های اجتماعی رخ داده در خاورمیانه و شمال آفریقا، نتایج حاصله، حاکی از آن است که تطابق نسبی با بسیاری از کارکردهای مورد نظر در تیوری انتشار فضایی، را این جنبش‌های اجتماعی اخیر داشته و دارد: چنانچه از نظر نوع انتشار، وجه (پخش سرایتی) در خصوص جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه و شمال آفریقا صادق بوده است. بطوری که کشورهای مصر، لیبی، سوریه، بحرین، یمن و...تحت تاثیر انقلاب تونس جنبش مردمی‌را ادامه دادند. جنبش رخ داده از 18 دسامبر 2010 شروع شد و هنوز نیز ادامه دارد. در این نوع جنبش، افکار، اندیشه‌ها، مفاهیم از سرزمین میزبان (تونس) به سرزمین میهمان و جدید (الجزایر، لیبی، مصر و...) هجرت کرد و چون هجرت فیزیکی نبود، دارای سرعت انتشار بالایی بود. بطوری که همانند گلوله برفی تعداد کشورها به مرور زمان گسترش و به همین ترتیب ناحیه تحت پوشش نیز بزرگ شد.از نظر «عوامل موثر در پخش فضایی» مراحل بیان شده توسط‌هاگراستراند (حوزه یا محیط، زمان، موضوع پخش، مبدا پخش، مقصد پخش، مسیر حرکت پدیده‌ها) در تیوری پخش، در خصوص جنبش‌های اجتماعی خاورمیانه و شمال آفریقا نیز قابل تطبیق است.

رویکردهای جدید در برخورد با مسئله اسکان غیر رسمی حاکی از آن است کهدولتها باید تلاششان در جهت بهبود کیفیت زندگی سکونت‌گاه‌های فقیرنشین کنونی در کنار پیش گیری از شکل گیری و گسترش کانونهایجدید باشد. از این رو باید مطالعهو سنجشی همه جانبه از شرایط زندگی با معیارهای علمی صورت گیرد تا بر پایه چنین شناختی، برنامه‌ریزی برای بهبود شرایط زندگی صورت گیرد. با توجه به اهمیت سنجش کیفیت زندگی و ارتقاء آن، در این تحقیق سعی گردیده تا کیفیت ذهنی زندگی منطقه اسکان غیر رسمی شرق کال عیدگاه سبزوار مورد سنجش و تحلیل قرار گیرد. رویکرد کلی این تحقیق توصیفی-تحلیلی،روش گردآوری داده‌ها، ترکیبی از روش‌های میدانی و کتابخانه ای،شیوه نمونه گیری، تصادفی ساده، حجم نمونه 130 نفر، روش تحلیل داده‌ها، آزمونTتک نمونه‌ای، ضریب همبستگی پیرسون و لاندا می‌باشد. نتایج بیانگر این است که کیفیت زندگی ساکنین در بعد اجتماعی بالاتر از حد متوسط اما در ابعاد اقتصادی و کالبدی-محیطی پایین تر از حد متوسط می‌باشد. در مجموع نیز سطح کیفیت زندگی پایین می‌باشد.

این مقاله باهدف طبقه بندی شاخص‌های توسعه کشاورزی وروستایی از دیدگاه کشاورزانکشور انجام شد.جامعه آماری این تحقیق کشاورزان کل کشور بودند که تعداد نمونه براساس فرمول کوکران از 5 استان که به صورت تصادفی معین شدند انتخاب گردیدند واین تعداد 400 نفر محاسبه گردید.ابزار تحقیق پرسشنامه ای بود که روایی آن با نظرات صاحبنظران وپایایی آن با کرونباخ آلفا و30 پرسشنامه تکمیلی در رباط کریم88 درصد محاسبه شد.برای گروه بندی شاخصهای موردنظر نیز از تحلیل عاملی استفاده شد. براساس مقدارویژه (Eigen value) داده‌ها درمجموعا 11 طبقه تشکیل گردیدکه درمجموع توان تبیین واریانس3/66 درصد ازکل را پیش بینی کرد. بهبود منابع انسانی و فناوریها در اولویت برنامه‌ریزی توسعه کشاورزی قرارگرفت که این عامل بیشترین سهم را (82/9 درصد) در تعیین واریانس کل برعهده داشت. پس از آن دسترسی به نهاده‌های تولیدودر انتها افزایش عملکرد کمترین سهم را درواریانس کل متغیر‌ها داشتند. این11 عامل مجموعا توانسته اند 3/66 درصد از کل واریانس شاخص‌های توسعه کشاورزی وروستایی را تبیین نمایند.