نشریه حدیث حوزه
پیاپی 3 (پاییز و زمستان 1390)

با نقد دو روش موجود در گفت وگوافکندن میان حدیث و دانش بشری، یعنی روش تالیفی و روش گزاره سازی متناظر، روش سومی را به نام «گفت وگوی گام به گام مشارکتی» تعریف، پیکربندی و پیشنهاد کرده ایم. مراحل اجرایی این روش عبارت اند از: امکان سنجی، هموارکردن مسیر گفت وگو، فرضیه سازی بر پایه داده های حدیث، صحت انتساب، ریزپردازی به جای نظریه پردازی و آزمون فرضیه که همه این ها در بخش نخست مقاله آمده است. در بخش دوم مقاله، به سه مانع موجود این شیوه اشاره و از تقدس متون دینی و مشکل نقد آن ها، ناآشنایی با شیوه دانش های نوین و راه های به بن بست رسیده، یاد و راه خروج نشان داده شده است. در برخی از بخش ها نمونه هایی برآمده از دل این شیوه که بیشتر از دو دانش روان شناسی و پزشکی برخاسته اند، ارائه شده است.

شناخت مذهب راویان و آگاهی از وثاقت آن ها، به دلیل تاثیرگذاری بر گونه رویارویی با روایات ایشان، از دیرباز مورد اهتمام رجال پژوهان شیعی بوده است. در ره گذر معرفی ویژگی راویان، گاه با گزارش هایی روبه رو هستیم که پذیرش آن ها دشوار می نماید. عامی شمردن غیاث بن کلوب از این دسته گزارش هاست. از دیگر سو کارکرد، گونه های مختلف اطلاعات کتاب هایی چون فهرست نجاشی و فهرست شیخ طوسی در معرفی راویان به فراموشی سپرده شده است. در این پژوهش بر آنیم تا بر عامی شمردن غیاث بن کلوب خط بطلان کشیده و شیعی بودن وی را اثبات کنیم؛ در این مسیر نگاهی نیز، به کتاب های رجالی عامه و رویکرد آنان به غیاث بن کلوب خواهیم داشت.

تخریج حدیث دانشی مهم و رایج بین حدیث پژوهان است. بین محدثان شیعه و سنی تفاوت چندانی در اصول و قواعد این دانش وجود ندارد؛ اما متاسفانه برخی از معاصران به قواعد این دانش بی توجه بوده و به هنگام تحقیق کتاب های حدیثی، شیوه ای نادرست و غیرفنی را در مورد آن اعمال داشته اند.
نوشتار حاضر سعی می کند با الگو قرار دادن شیوه شیخ حرعاملی در وسائل الشیعه و مقایسه آن با برخی از کارهای معاصران (مانند تحقیق اخیر الکافی)، اصول و قواعد صحیح این دانش را یادآور شود.

از آن جا که حدیث شریف در منظومه معارف اسلامی، از جایگاه والایی دارد، علوم و پژوهش های فراوانی درباره آن به وجود آمده است. برخی از این علوم، مسائل مربوط به ناحیه صدور حدیث را دربرمی گیرند، بعضی دیگر درباره مسائل مربوط به چگونگی فهم احادیث و عبارات به کاررفته در آن ها، بحث می کنند و قسم دیگر این علوم، مباحث مربوط به مرحله عمل به حدیث را مطرح می کنند. در این میان، قسم چهارمی نیز وجود دارد که مباحث آن بدون اختصاص به یک قسم خاص از اقسام گذشته، دربردارنده مسائل مختلفی است که با سه قسم مذکور ارتباط دارد.
از این رو ضروری است که نوع انسجام و ارتباط این علوم با یک دیگر بیان شود، تا از سویی جایگاه هر یک از آن ها در منظومه علوم حدیث مشخص شده و از سوی دیگر اهمیتی که آن علم در این منظومه دارد، آشکار گردد. این همان چیزی است که از آن به «ساختار» یا «هندسه» علوم حدیث تعبیر می شود. در این حوزه، ساختارهای گوناگونی ارائه شده است که ما در این نوشتار تلاش کردیم برخی از این ساختارها را بررسی و سپس نکاتی را درباره هر یک از آن ها بیان کرده و در نهایت، ساختاری منسجم و هم آهنگ با مبانی محدثان جلیل القدر شیعه در حدیث، ارائه کنیم.

نوشتار حاضر به گزارش شیوه تعامل سید علی بن طاووس از دانشوران نامدار شیعه با روایات مرتبط با شش حوزه دعا و مستحبات، تفسیر قرآن، مناقب اهل بیت علیهم السلام، تاریخ، فقه و احکام و کلام و عقاید می پردازد. در این سیاهه تلاش کرده ایم برخی امتیازات و فوائد علمی و همچنین پاره ای نکته هایی کلی را که از سبک برخورد سید با این روایات به دست می آید پیش دید نهیم. همچنین به فراخور بحث گهگاه به نقد و تحلیل برخی از دیدگاه های سید نیز پرداخته ایم. در یک نگاه فراگیر هرچند امروزه از سید چهره ای در محافل علمی متبادر است که صبغه نقل روایت و اعمال و آداب مستحبی و نه نقد و تحلیل آنچه روایت می شود بر آن غالب است ولی با بررسی روش تعامل سید با روایات حوزه های گوناگون روشن می شود که این تصوری نادرست است و سید در تعامل با روایات حوزه های گوناگون به تحلیل و احیانا نقد آنچه روایت می شود نیز توجه دارد. سید در لابلای همین توضیحات است که گاه پاره ای قواعد فقه الحدیثی را یادآور می شود یا مبنای خود را درباره برخی موضوعات روایی مانند انشاء دعا فرادید می نهد یا برای رفع ناسازگاری های احتمالی روایت با آموزه ای اسلامی تلاش می کند.

یکی از زیربنایی ترین مباحث در اصول اعتقادات، مسئله حدوث و قدم است که همواره مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و دیدگاه های متفاوت اندیشمندان را به خود اختصاص داده است. اهمیت این مسئله و تفاوت دیدگاه ها به همراه لحن تندی که نسبت به مخالف وجود دارد، نویسنده مقاله حاضر را واداشت تا با تفکر در سخنان سخنوران معصوم و کشف دیدگاهشان در این مسئله پرتنش، به جست وجوی اعتقاد درست باشد. به نظر می رسد که داوران معصوم، ماسوی را بی هیچ تبصره و استثنایی حادث می دانند؛ یعنی ماسوی ابتدا داشته و «نبوده» و «بود» شده است.

تمییز مشترکات و توحید مختلفات، از مباحث دامنه دار و کلیدی علم رجال است؛ تا آن جا که اگر گفته شود قوت علمی یک عالم رجالی، در عرصه تمییز مشترکات و توحید مختلفات شناخته می شود، سخن گزافی نخواهد بود.
مراد از «مشترکات» در علم رجال همان «مشترک لفظی» در علم اصول فقه و مراد از «مختلفات» همان «ترادف» است؛ گاه افرادی که در خارج متعددند و به اصطلاح حقایق مختلفه اند، اسم مشترکی دارند؛ مانند «زید» که برای چند نفر متعدد وضع شده است. در علم اصول چنین موردی را «مشترک لفظی» می نامند. اگر چنین حالتی برای راویان احادیث پیش آید، رجالیان آن را «مشترکات» و بحث از تعیین راوی مورد نظر از میان آنان را «تمییز مشترکات» می خوانند. در مقابل، اگر یک حقیقت واحده در خارج، دارای چند نام موضوع له باشد، اصولیان آن را «ترادف» و رجالیان آن را «مختلفات» و بحث از تشخیص آن را «توحید مختلفات» می نامند.
«اسحاق بن عمار» از راویانی است که نزاع های علمی فراوانی در مورد او صورت گرفته است. بسیاری معتقدند او در واقع، واحد است؛ در نتیجه، بحث درباره وی داخل در «توحید مختلفات» خواهد بود و برخی نیز این عنوان را در خارج، متعدد و مشترک بین امامی ثقه و فطحی ثقه می دانند، که در این صورت بحث «تمییز مشترکات» درباره او جاری خواهد بود.
قائلین به وحدت وی نیز خود دو دسته اند: عده ای او را فطحی ثقهو عده دیگر امامی ثقه اش می خوانند.
نظر به اهمیت موضوع و نتیجه کاربردی ای که در باب تعارض ادله دارد، مختصری از مباحث مطرح شده درباره وی در این مقاله منعکس و از آن جا که «وثاقت» وی طبق هر سه نظریه مورد توافق است، پس از بیان اقوال به بررسی دو محور «تعدد» و «مذهب» او پرداخته شده است.