نشریه حدیث حوزه
پیاپی 8 (بهار و تابستان1393)

«عبدالله بن سبا» چهره ای مرموز و مبهم در متون تاریخی است که درباره او بسیار سخن گفته شده است. نگاشته های تاریخی اهل سنت، به ویژه در دوره اخیر، او را یهودی زاده ای بنیان گذار شورش علیه عثمان و پایه گذار تفکر شیعی معرفی کرده اند. در مقابل، پژوهش گران شیعی با بررسی اسناد و متون ارائه شده تاریخی، شخصیت او را ساخته دست مخالفان شیعه برشمرده و حتی برخی وجود او را انکار کرده اند. بررسی منابع تاریخی و حدیثی، نادرستی هردو نظر را اثبات و معلوم می کند که عبدالله بن سبا، فردی افراطی و غالی در دوره امیرالمومنین (ع) بوده که طرف داران اندکی نیز داشته، ولی دخالتی در حوادث سیاسی و اجتماعی دوره خویش نداشته و مورد اعتنا نبوده است.

«توحید» و «ولایت»، از مباحث مهم اندیشه شیعی اند که از سویی، ارتباط ناگسستنی با هم دارند و از سوی دیگر، عدم شناخت صحیح رابطه این دو، به دو تفکر وهابیت ارهابی و شیعه غالی می انجامد. نوشتار پیش رو سعی دارد پس از شناخت توحید و ولایت، به بررسی رابطه میان این دو در آیات و روایات پرداخته، به نوعی دو تفکر افراط و تفریط را پاسخ گوید. آنچه محصول این نوشتار به شمار می آید، توجه و تاکید بر این نکته است که فضیلت اصلی اهل بیت (ع)، توحید است و ایشان به چیزی جز توحید دعوت نمی کردند.

احسان و سپاس از امور مورد تاکید دین بوده و اثر غیر قابل انکاری بر بهبود روابط اجتماعی دارد. نظریه محبت در اسلام بر پایه احسان است و لذا احسان از طریق جلب محبت، موجب بهبود روابط می شود. هم چنین سپاس گزاری از سویی، درباره دوستان موجب افزایش رضامندی و وفاداری، و درباره دشمنان موجب اصلاح روابط می شود؛ و از سوی دیگر، موجب تقویت ارتباط با خدا شده و در عین حال، از همان مسیر به بهبود روابط اجتماعی نیز کمک می کند. تحقیقات تجربی نیز اثر سپاس را بر بهبود خلق افراد و افزایش شادمانی آن ها اثبات کرده است. نتیجه این که، سنت احسان و سپاس می تواند عنصری اثرگذار در اصلاح و ارتقای روابط اجتماعی باشد. با تقویت سنت احسان و سپاس می توان احساس رضایت و وفای اجتماعی را به وجود آورد، خصومت ها را به عطوفت تبدیل کرد و نشاط و شادمانی را افزایش داد.

موضوعات نگاری» در اهل سنت، متاثر از تاریخ جمع و تدوین حدیث در میان ایشان است. اتفاقات این مقطع تاریخی و اشکالات حدیث پژوهی آن در کتاب های «الموضوعات» قابل ردیابی است. تحلیل شکل گیری سبک موضوعات نگاری و مفاهیم التزامی آن، راهی در بررسی نگاه و رفتار محدثان اهل سنت درباره روایاتشان و زمینه ای برای نقد منصفانه روایات سنی است. ماموریت این پژوهش، ردیابی آثار جمع و تدوین حدیث اهل سنت، در کتاب های الموضوعات و هدف آن، ارائه تحلیلی تطبیقی بین این نگارش ها و اشکالات موجود در تاریخ حدیث پژوهی آنان است. این پژوهش توانسته با نگاهی تطبیقی به نگارش های الموضوعات و تاریخ حدیث اهل سنت، روش نقد روایات سنی را بر اساس دیدگاه ها و رفتار محدثان سنی مذهب، سامان بخشد و پس از بیان ویژگی های تاریخ تدوین حدیث در این گروه، رابطه نخستین نگارش های الموضوعات را با مدونات حدیثی آن ها تحلیل کند. این پژوهش نشان می دهد، وجود سبک موضوعات نگاری در اهل سنت، نوعی اعتراف ایشان به اشکالات زیاد احادیثشان بوده و قوتی برای آنان به شمار نمی آید.

مستشرقان با مطالعه در موارد اختلافی بین گرایش ها و نحله های اسلامی، نتایج و دست آوردهای خود را به صورت روش مند و جدید ارائه کرده اند. «مایا یازگی» از مستشرقان معاصر با بررسی روش مندانه روایت جعلی «عشره مبشره» که در منابع اهل سنت نقل شده، به تبیین چگونگی انتخاب جانشینی پیامبر پرداخته است. او در صدد پاسخ به این سوال است که: پس از رحلت پیامبر (ص) انتخاب جانشینان آن حضرت بر چه اساسی بوده است؟ و با روش تحلیلی توصیفی، ضمن بیان گونه های مختلف حدیث و با بررسی سندی و متنی آن، به ساختگی بودن حدیث اشاره می کند. وی با طرح «شهرت متاخر» حدیث و «نماد عدد ده»، ممتاز دانستن این ده نفر را از دیگر صحابه، قانع کننده نمی داند. او با توجه به اهمیت سیاسی حدیث، به این نتیجه می رسد که «عشره مبشره» جانشینان پس از پیامبر در جامعه اسلامی اند که چهار نفر از اعضای عشره، خلیفه شدند و شش نفر دیگر، شورایی تشکیل دادند که مامور به انتخاب خلیفه بعدی از میان خودشان بودند.

دانش فقه الحدیث، یکی از شاخه های علوم حدیث است که فهم بهتر روایات را ممکن می کند. این دانش در پی کشف مراد حقیقی متکلم بوده و به طور مستقیم، با مقصود معصومان در ارتباط است. شرح حدیث بر اساس دانسته های فقه الحدیثی صورت می گیرد. تاکنون کتاب های متعددی در شرح احادیث نوشته شده که یکی از آن ها مرآه العقول علامه مجلسی است که در شرح الکافی نگاشته شده است. این نوشتار به بررسی روش فقه الحدیثی علامه مجلسی در مرآه العقول پرداخته و نکته ها و مراحل آن را استخراج کرده است. بر اساس یافته های این پژوهش، علامه مجلسی دارای روشی خاص در بررسی و شرح احادیث بوده که این روش، قابل شناسایی و الگوگیری است.

اصول حدیثی، کتاب هایی هستند که در عصر معصومان (ع) نگاشته شده اند. یکی از این نوشته ها به «اصل زید نرسی» معروف است. هرچند نرسی از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام بود، در توثیق و تضعیف وی و میزان اعتبار کتابش، آرای متفاوتی مطرح شده است. این مقاله در صدد شناسایی و سنجش اعتبار اصل زید است و سعی شده آرای گوناگون، بررسی شده و اطلاعاتی که می تواند به اعتبارسنجی کتاب کمک کند، گردآوری و تحلیل شود. این پژوهش توانسته است، جامع ترین اطلاعات تحلیلی را درباره زید نرسی و اصل وی، در قالبی نو و بر اساس استانداردهای اعتبارسنجی منابع حدیثی شیعه ارائه کند.