فصلنامه مجلس و راهبرد
پیاپی 43 (بهار 1383)

نگاهی تاریخی به پدیده های اجتماعی به فهم بهتر آن پدیده ها کمک خواهد کرد. جهانی سازی)جهانی سازی(نیز از این قاعده مستثنا نیست. به لحاظ تاریخی، اگر جهانی سازی را تلاش برای یکپارچه سازی و یکسان سازی همه تفاوت ها در نظر بگیریم، آن گاه باید بگوییم که با پدیده جدیدی رو به رو نیستیم؛ چه بیدن معنا مذاهب، پیشگام جهانی سازی بوده اند. اما اگر جهانی سازی را به معنای جهانی شدن بازارهای مصرف، یکسان سازی شکل های مبادله و به طور کلی یکپارچه سازی اقتصادی تعریف کنیم، باید بگوییم که جهانی شدن یا جهانی سازی پاسخی است که نظام سرمایه داری به بحران های ذاتی خود، که ناشی از نیاز به انباشت دم افزون سودو سرمایه است، داده است.

آیا نمی توان سر آغاز جهانی شدن را طلوع اقتصاد بازار و نظام سرمایه داری در اروپای سده پانزدهم از سویی و افول تدریجی حیات مادی اروپاییان در همان هنگام از دیگر سو دانست، طلوع یکی به هزینه افول دیگری؟ بدین اعتبار آیا نمی توان گفت جهانی شدن در کلیت خود هرگز پدیده ای نوظهور نیست؟ در این مقاله پس از مداقه در پاسخ های گوناگون محققان معاصر در این باب، جهانی شدن همانا بازتاب گسترش جغرافیایی نظام سرمایه معرفی می شود که در گرو حرکت سرمایه ها و دارایی ها و کالاها و اطلاعات میان مرزهای دولت های ملی در سراسر بخش های توسعه یافته و توسعه نیافته اقتصاد جهان است، پدیده ای که در دهه های گذشته هم از رهگذر انقلاب در فناوری اطلاعات و هم از رهگذر اراده ایدئولوژیک نهادهای بین المللی نظام سرمایه و نخبگان نظام سرمایه داری ابعاد به مراتب گسترده تری به خود گرفته است، پدیده ای به قدمت نظام سرمایه داری که امروزه نامی نو گرفته است.

آیا روند جهانی شدن در تعاریض با حاکمیت ملی است؟ برای پاسخ گفتن به این پرسش، ابتدا باید گفتارها و کردارهای سیاسی معاصر در خصوص حاکمیت جهانی بازبینی شود. این بازبینی باید آن مفهوم از قدرت را که پس حاکمیت جهانی نهفته است، تفسیر کند. برای تفسیر این مفهوم نیز باید مفهوم دولت نوین یا مدرن و مفاهیمی که این نوع دولت بر پایه آن شکل گرفته است، تبارشناسی شود. تبارشناسی روشی است که میشل فوکو به تاسی از نیچه آن را در بررسی تاریخ به کار می گیرد.

جهانی شدن، عبارتی کلیدی در بیش تر نوشته هایی است که در زمینه علوم اجتماعی منتشر می شوند؛ اما به طور معمول در این نوشته ها به برشمردن نمودهای جهانی شدن - خواه مثبت و خواه منفی - اکتفا و کمتر به تعریف آن در چارچوب علم جامعه شناسی پرداخته شده است. موضوع اصلی علم جامعه شناسی - به رغم آنتونی گیدنز - بررسی نهادهای اجتماعی است که در پی دگرسانی های صنعتی قرون اخیر به وجود آمده اند. این تعریف از سرمشقی اقتصادی - فنی پیروی می کند که کارل مارکس برای شناسایی دوران ها یا لایه های جداگانه در تکامل تاریخی انسان ها به کار گرفت؛ زیرا وی برای تفکیک توالی این لایه ها، موجودیت «مرحله صنعتی معین» را مبنا قرار داده بود.

در آغاز هزاره جدید، نرخ بیکاری تقریبا در همه کشورهای توسعه یافته صنعتی در مقایسه با دهه هفتاد میلادی بالاتر بوده است؛ در حالی که ایجاد فرصت های جدید شغلی یکی از معیارهای مهم سنجش میزان گسترش منافع جهانی شدن محسوب می شود. اگر چه به طور کلی بین رشد صادرات و افزایش اشتغال رابطه مثبتی وجود دارد، در واقع سیاستگذاری ها و مسیرهای ویژه به کارگیری فناوری نوین و سیاست های تجدید ساختار سرمایه داری در جوامع مختلف، باعث همبستگی بین رشد صادرات و افزایش اشتغال می شود.

برسی رابطه جهانی شدن با فقر و نابرابری به این دلیل اهمیت دارد که مهم ترین استدلال های موافقان و مخالفان جهانی شدن بر مبنای تاثیر این دو بر یکدیگر بنا شده است. موافقان جهانی شدن معتقدند تنها راه برون رفت کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه از دایره بسته فقر و نابرابری، پیوستن به جریان ادغام جهانی و سود بردن از منافع تجارت جهانی است. این کشورها می توانند درآمد خود را با پیوستن به این جریان افزایش و فقر را کاهش دهند. کشورهای جنوب شرقی آسیا نمونه هایی موفق در این باره هستند.

وجه اشتراک اکثر تعاریفی که از جهانی شدن به عمل آمده، حذف استبداد جغرافیا از عرصه فعالیت های اقتصادی و اجتماعی است. منظور از استبداد جغرافیا، مقید بودن فرایند تولید به محدوده خاص مکانی، فضایی یا به طور کلی جغرافیایی است. علت گرایش به حذف جغرافیا را باید در تحولات ذاتی نظام سرمایه داری و گرایش به فراگستری سرمایه جستجو کرد. شکستن پوسته های مکانی راهی است که سرمایه در مواحه ب بحران های پیش روی خود اتخاذ می کند. از بحران بزرگ دهه 1930 که بگذریم، نظام سرمایه داری در مقابله با بحران های بعدی به چهار راه حل کاهش هزینه ها، افزایش بهره وری، گسترش بازار، و تغییرات نهادی در سازمان تولید روی آورده است. در این مقاله دو راه حل آخر، یعنی گسترش بازار و تغییرات نهادی در سازمان تولید، مورد بررسی خواهند گرفت.

آیا تحولات اخیر جهانی که تحت عنوان «جهانی شدن» مفهوم سازی شده اند، اتخاذ چشم انداز گسترده تری را برای مطالعه فرهنگ و سیاست ضروری کرده اند؟ اگر چنین است، ویژگی های فرهنگ در عصر جهانی شدن کدامند؟ تا فلز، کاستلز، گیدنز، رابرستون، آلبرو و... تعابیر و تفاسیر مختلفی در باب تحولات اخیر جهانی و جهانی شدن ارائه کرده اند که در این مقاله به آنها اشاره خواهد شد. تا آنجا که به فرهنگ و جهانی شدن آن مربوط می شود، همنشینی کثرت و وحدت، از جمله ویژگی های بدیع این عصر به شمار می رود.

فرایند جهانی سازی در نتیجه کاهش هزینه های حمل و نقل و ارتباطات و نیز رفع موانع در راه جریان کالاها، خدمات، سرمایه و دانش امکان پذیر شده است. در تسهیل این روند، نهادهای بین المللی از عوامل مهم به شمار می روند و در حال حاضر نیز در کنار نهادهای موجود، نهادهی تازه، امر جهانی سازی را به عهده دارند. در این مقاله، نهادهای بین المللی پولی و مالی که به گونه ای متولی جهانی سازی شناخته شده اند، معرفی و به طور بسیار خلاصه عملکرد آنها و انتقاداتی که بر این عملکرد وجود دارد، شناسایی و بررسی می شوند.

جهانی سازی گرایشی غالب در اقتصاد جهانی است که مدعی پایین آوردن هزینه ها، ایجاد مزیت های بازاریابی و فرصت های توسعه وابسته به فناوری در بسیاری از صنایع، از جمله تجارت های وابسته به سفر مانند شرکت های هواپیمایی، فرودگاه ها، هتل ها، بنگاه های مسافرتی و متصدیان گردشگری است. اگر چه جهنی سازی مدلی است که قدرت های بزرگ اقتصادی را برای استفاده هر چه بیشتر از منابع و منافع موجود در جهان یاری می دهد، تجارب بسیاری از کشورها در آزادسازی حمل و نقل هوایی حاکی از این است که میزان موفقیت در بهره برداری از فرصت ها و گریز از تهدیدهای جدی این پدیده، ارتباطی مستقیم با شناخت لازم و کافی از جهانی شدن و پیش بینی دقیق اقدامات آتی و به عبارت بهتر، تدوین و اجرای یک برنامه دقیق دارد.

با پایان دوران نظام دو قطبی، جهان دارای شرایط و خصوصیاتی شده که آن را از دهه های قبل به طور کامل متمایز ساخته و افق های تازه ای پیش روی بازیگران عرصه بین الملل قرار داده است. جهانی شدن، نمونه ای از این عرصه های نوین است. این پدیده در دو دهه اخیر باعث ظهور و تثبیت الگوی اقتصادی شده است که بر حذف مقررات بازدارنده داخلی و رفع موانع موجود بر سر راه تجارت و اقتصاد بین الملل تاکید دارد. جهانی شدن، یکی از چالش های مهم پیش روی سیاستگذاران بخش سلامت است.

در این مقاله، فرایند جهانی سازی به مثابه نتیجه گریز ناپذیر منطق درونی نظام سرمایه داری از دو منظر کلی غیر رادیکال و رادیکال مورد نقد قرار می گیرد. از منظر ناقدان غیر رادیکال جهانی سازی از آن جیث که متضمن نابرابری و فقر است، شایسته نقد است؛ اما از منظر ناقدان رادیکال، جهانی سازی که عمری به درازای نظام سرمایه داری دارد، نشانگر مرحله جدیدی از امپریالیسم است. آمارتیا سن، آنتونی گیدنز و جوزف استیگلتیز ناقدان غیر رادیکال، و پل سوئیزی، الن میکسینز وود، هری مگداف، سمیر امین و نوام چامسکی ناقدان رادیکالی هستند که در این مقاله به آرا و دیدگاه های ایشان استناد شده است.

آیا ویژگی های غالب جهانی شدن، یعنی سازماندهی مجدد تولید در سطح جهانی و رشد نامتناسب تجارت و مبادلات مالی که به تبع شکوفندگی دم افزون ارتباطات میسر شده است، در عین حال، امکاناتی تازه برای برنامه های جهانی با هدف ایجاد رفاه و برابری فراهم می آورد؟ این مقاله، تلاشی است برای پاسخگویی به این پرسش. نویسنده با بررسی شبکه های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ای که به شکل فراملی و به موازات سازماندهی مجدد تولید و مبادلات مالی جهانی سازماندهی می شوند، نشان داده که اعضای این شبکه ها هم با وارد کردن فشار برای تدوین قواعد متفاوت و هم با ایجاد درک ایدئولوژیک متفاوت، قدرت نخبگان جهانی را محدود می کنند.