ماهنامه اکتشاف و تولید نفت و گاز
پیاپی 117 (آبان 1393)

سرمایه اجتماعی موضوعی چند بعدی است که به سبب ماهیت خود، همه مسائل مرتبط با انسان و سازمان رادر برمی گیرد. از سویی، مدیریت دانش به عنوان یکی از کارآمدترین ابزارهای مدیریتی رایج در سازمان های دانش محور نیازمند پیاده سازی موثر از طریق سرمایه اجتماعی است. مرور ادبیات تحقیق نشان میدهد که مولفه های گوناگون سرمایه اجتماعی می توانند در پیاده سازی موثر مدیریت دانش نقش کلیدی ایفا کنند به طوریکه فرایند به اشتراک گذاری دانش که چالش برانگیزترین فرایند مدیریت دانش است، می تواند در اثر نبود مولفه های مناسب سرمایه اجتماعی و توجه به آن، توسط مدیران ارشد به عنوان یک مولفه اساسی کاملا بی نتیجه باشد. شرکت های بزرگ نفتی جهان توانسته اند با رعایت این نکات از پیشتازان این عرصه باشند و دستآوردهای بسیار زیادی را از دیرباز در مدیریت دانش کسب نمایند که در این تحقیق موارد گوناگونی از این نتایج بررسی میشود. همچنین طبق مطالعه تطبیقی با مدیریت دانش در صنعت نفت کشور، کاستی های فرایند پیاده سازی این ابزار توانمند تشریح می شود. نتیجه بررسی نشان میدهد که مدیران شرکت های مختلف ایرانی در بحث مدیریت دانش مبحث مدیریت منابع انسانی را به عنوان مهمترین مولفه ای که لازم است به آن توجه شود در نظر گرفته اند که این، نشان دهنده اهمیت سرمایه اجتماعی به عنوان یکی از شاخص های کلیدی مدیریت منابع انسانی در کارامدسازی مدیریت دانش است.

امروزه بیش از 07 درصد انرژی موردنیاز انسان را نفت و گاز تامین میکند. هدف کشورها دست یافتن به میزانی از رشد و توسعه اقتصادی است که بتواند رفاه و پیشرفت آن کشور را تامین نماید. رسیدن به این هدف نیازمند برخورداری و بهره وری از دو عامل مهم در تولیدملی و داخلی یعنی سرمایه و انرژی است. به بیان دیگر، رفاه، نیازمند رشد اقتصادی و رشد اقتصادی نیازمند برخورداری از سرمایه و به ویژه انرژی است. در حالحاضر، تجارت نفتخام از نظر ارزش پولی، درصد قابل توجه ی از مجموع تجارت جهانی را به خود اختصاص داده که در مقایسه با سایر کالاهای تجاری، اهمیت آن در تامین سرمایه برای کشورهای دارای نفت و در جهت رشد اقتصادی بیشتر نمایان می شود. از طرفی، تشکیل سازمان بزرگ کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) از جمله اقدامات مهم و اساسی دارندگان نفت و گاز بوده که به نوبه خود از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است. البته از جمله اهداف مهم این سازمان ایجاد ثبات در بازار جهانی نفت است، اما ضرورت فراهم کردن درآمد مناسب از محل صدور نفت به عنوان مهمترین منبع درآمد ارزی برای تامین نیاز های داخلی، پیشرفت و توسعه کشور های عضو و به ویژه تامین سرمایه ی لازم برای توسعه بخش بالادستی نفت در این کشورها از دیگر اهداف مهم این سازمان به شمار می رود. ایران به عنوان یکی از مهمترین اعضای اوپک با منابع عظیم نفت و گاز، برنامه هایی را برای حفظ موقعیت و ارتقای جایگاه خود در این سازمان و نقش موثرتر در بازارهای جهانی نفت و گاز دنبال میکند. در این مقاله، آخرین وضعیت نفت و گاز در کشورهای صادرکننده نفت (اوپک)، با نگاه ویژه به جایگاه کنونی ایران در این سازمان، مورد بررسی قرار می گیرد.

نوآوری در دنیای کنونی به عنوان یک عامل ایجاد رقابت پذیری و پایداری در کسب و کار مطرح است، از این رو، شرکت های امروزی برای نوآوری باتوجه به ماهیت گسترده علوم نمی توانند متکی به منابع داخلی و یا تحقیق و توسعه درونی باشند و به توجه و بهره گیری از منابع ایده و فناوری خارج از سازمان نیاز دارند. شرکت های فعال در صنعت نفت و گاز با توجه به داشتن ماهیت فناوری محور و اهمیت بالای نوآوری، به کارگیری رویکرد نوآوری باز را به عنوان یکی از الزامات اصلی در توسعه فناوری و نوآوری خود قرار داده اند. بدین منظور، در این مقاله سعی شده تا پیاده سازی رویکرد نوآوری باز در دو شرکت شل و استات اویل مورد بررسی قرار گیرد، لذا فرآیند اجرا، مدل پیاده سازی و عوامل کلیدی موفقیت این دو شرکت مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت که در پایان، بر پایه مقایسه ی صورت گرفته، وجه تمایز در پیاده سازی این رویکرد در دو شرکت مذکور بیان شد. جمع بندی نهایی بدین ترتیب است که شیوه های پیاده سازی در دو شرکت اساسا یکسان بوده ولی بر اساس ماهیت ایده و یا چالش های پیش رو، فرآیند دریافت، تحلیل، توسعه و پیاده سازی، دارای تفاوت اجرایی است.

در صنایع نفت وگاز عموما متداول است که در گروهی از چاه های نفتی، عملیات خاصی انجام و نتایج آنها مطالعه و تحلیل می شود، بدون آنکه در سایر چاه های باقیمانده ی میدان، این عملیات آزمایش شود. همچنین، ممکن است روش انجام آنها در چاه های مختلف، متفاوت باشد. یکی از دلایل آن میتواند محدودیت بودجه برای انجام چنین عملیاتی و دیگری دلایل فنی خاص هر چاه نفتی برای مناسب بودن آن عملیات باشد. در این مطالعه به بررسی فرایند به کارگیری تکنولوژی چاه هوشمند و اینکه تکنولوژی مخازن هوشمند در کدام چاه ها/ میادین می تواند بهترین نتایج را در پی داشته باشد، خواهیم پرداخت. سوال کلیدی این است که:«کدام چاه ها/میادین در هوشمندسازی سود بیشتری به ما میرسانند و می توانند متخصصان علوم زمین، مهندسان و مدیریت را بهتر به اهداف خود برسانند؟» به این فرایند، فرایند انتخاب چاه ها یا غربالگری چاه ها و یافتن دستورالعمل نحوه به کارگیری عملیات هوشمندسازی برای اهداف موردنظر گفته می شود. علیرغم اینکه غربالگری چاه ها برای عملیات مختلف از جمله به کارگیری تکنولوژی مخازن هوشمند بسیار متداول است، اما این فرایند، فرایند ساده ای نبوده و تاکنون یک روش یکسان و مشخص برای آن ارائه نگردیده است. اگرچه این موضوع بسیار وابسته به مورد است، در این مقاله تلاش می شود یک فرایند کلی در خصوص نحوه به کارگیری تکنولوژی مخازن هوشمند ارائه و ملاحظات موردنیاز در این فرایند تشریح گردد.

منشاء مواد پرتوزای طبیعی (NORM)1 در سازندهای زمین شناسی بوده و در فرایند استخراج با آب همراه به سطح زمین می رسد. از فراوانترین ترکیبات پرتوزای طبیعی موجود در آب همراه می توان از رادیوم 226 و 228 که از تجزیه اورانیوم رادیواکتیو ناشی شده اند و توریم که در ارتباط با سنگ و خاکرس در مخزن هیدروکربنی است، نام برد. هنگامی که آب به سطح زمین می رسد، تغییرات دمایی، امکان رسوب عناصر رادیواکتیو را فراهم می کند. در نتیجه، این مواد در رسوب و لجن و سیستم های جداسازی آب تجمع می یابند. پسماند مواد پرتوزای طبیعی حاوی مقدار تا چندهزار پیکوکوری در هر گرم(pCi/g) می شود که می تواند برای زیست بوم دریایی و ساحلی زیان بار باشد.

این مقاله به بررسی خصوصیات ژئوشیمیایی سنگ های منشاء احتمالی در جنوب شهرستان ساری می پردازد. بدین منظور تعداد هشت نمونه از رسوبات سنگ منشاء احتمالی به سن میوسن در این منطقه جهت آنالیز پیرولیز راک- اول مورد بررسی قرار گرفتند. باتوجه به نتایج حاصل از این آنالیز، نهشته های مورد مطالعه از دیدگاه میزان کل کربن آلی1 فقیر بوده و مقدار کربن آلی آنها از 48/0 – 15/0 درصد متغیر است. اکثر نهشته های مورد مطالعه از لحاظ میزان پختگی کروژن نابالغ بوده و به طور غالب در انتهای دیاژنز(قبل از پنجره نفتزایی یا در شروع آن) قرار دارند. بنابراین، نهشته ها از لحاظ توان هیدروکربورزایی ضعیف بوده و فاقد هرگونه کروژن مناسب جهت تولید هیدروکربن به صورت محلی هستند. همچنین، در تعیین رخساره آلی مشخص گردید رسوبات مذکور در یک محیط پسرونده قارهای نهشته شده اند.

در این مطالعه سازند ایلام مربوط به چاه-A1 در مجاور چاه-B1 در مرز دو میدان نفتی(هیدروکربنی) اکتشافی A و B، درجنوب غربی ایران با استفاده از نرم افزارGEOLOG 7 به روش پتروفیزیک احتمالی Multimine در دو بخش ایلام بالایی و ایلام اصلی مورد ارزیابی قرار گرفت. با توجه به ارزیابی پتروفیزیکی انجام شده در این تحقیق، سازند ایلام در این ناحیه از سنگ آهک، سنگ دولومیت و شیل تشکیل شده است. در ستون لیتولوژی به دست آمده، با افزایش عمق، حجم شیل در بخش ایلام بالایی کاهش یافته و به مقدار سنگ آهک در بخش ایلام اصلی افزوده می شود. تخلخل در هر دو چاه بیش از مقدار میانگین تخلخل در میدان های نفتی A و B است. سازند ایلام در چاه-A1 دارای تخلخل تقریبا یکنواخت در کل سازند و اشباع آب بالاست. اما در بخش ایلام اصلی چاه-B1، به تدریج تخلخل، کاهش و اشباع آب در قسمت پایین افزایش می یابد، همچنین از عمق 2964 تا 3000 متری دارای پتانسیل نفتی است. نتایج آنالیز تزریق جیوه، افزایش اشباع آب کاهش نیافتنی، در پایین سازند ایلام اصلی را تایید می کند. آزمایش آنالیز چاه ها نیز تایید کننده ی نتایج پتروفیزیکی به دست آمده است. جهت اعتبارسنجی و ارزیابی بیشتر، نگارهای تخلخل، حجم شیل و امپدانس صوتی محاسبه شده از داده های چاه نگاری با نتایج تفسیر مقطع نشانگر مقاومت صوتی بهدست آمده از داده های لرزه نگاری در نرم افزار Hampson-Russell، مورد مقایسه قرار گرفت. علاوه بر همخوانی نتایج، در مقطع مقاومت صوتی با پیش روی از چاه-B1 به سمت چاه-A1، از تخلخل لایه ی مخزنی کاسته میشود. گزارش های زمین شناسی منطقه نیز، تغییر جنس لایه از سنگ آهک به سنگ رس در محدوده بین دو چاه را عنوان کرده اند. بر ایناساس، تغییر رخساره رسوبی و یک سیل جانبی بین چاه های-A1 و B1 میتواند وجود داشته باشد. این سیل می تواند به دلیل عملکرد گسل هایی در اعماق بیشتر حوضه رسوبی باشد که با تشدید نمودن تغییرات رخسارهای توانسته بر مسیر مهاجرت و سیستم تخلخل مخزن تاثیرگذار بوده و مانع از حرکت نفت به سمت چاه-A1 شود.

لوله های جداری با توجه به وظایف مهم و گوناگونی که بر عهده دارند و همچنین، قیمت بالا که حدود 20 درصد از کل هزینه حفر و تکمیل یک چاه را شامل می گردد، در طراحی و مهندسی چاه های نفت و گاز از اهمیت ویژه ای برخوردارند. درنظر گرفتن عوامل مختلفی همچون بارگذاری1، مچالگی2، ترکیدگی3 وکششی4 در طراحی لوله های جداری منجر به محاسبات طولانی و نسبتا پیچیده ای می شود که به منظور دقت و سرعت عمل محاسبات، لازم است به صورت نرم افزار رایانه ای مدل شوند. از آنجایی که مدل و روابط محاسباتی طراحی لوله های جداری در هر منطقه و میدان نفتی و گازی تابعی از شرایط خاص آن منطقه و همچنین تجربیات شرکت عامل در آنجا میباشد، لذا نرم افزارهای طراحی باید بر اساس روابط و ملاحظات خاص آن منطقه و شرکت، تهیه و بومی سازی شوند.

کنترل فوران چاه یکی از مسائل با اهمیت، مخاطره آمیز و هزینه بر در حین عملیات حفاری است. در این مقاله به بررسی عوامل و تحلیل علائم ایجاد فوران در چاه های نفت با استفاده از روش آماری و با به کارگیری داده های واقعی یکی از میدان های جنوبی ایران، پرداخته شده است. با در اختیار داشتن پارامترهایی مانند وزن سیال حفاری، فشار پمپاژ سیال حفاری، وزن روی مته، نرخ حفاری سازند، نوع سازند حفاری شده و نوع هیدروکربن موجود در مخزن، میتوان تحلیلی نسبتا دقیق جهت آگاهی بیشتر برای پیشبینی فوران چاه و برنامه ریزی دقیقتر حفاری چاه های جدید داشت. درصورت استفاده از داده های واقعی میدانی و تحلیل آماری وقوع سیلان و فوران، با پیشبینی این پدیده ها در چاه های توسعه ای می توان با اقدامات پیش گیرنده مناسب تا حد امکان از وقوع سیلان و فوران جلوگیری کرد. بنابراین، استفاده از این روش، کاهش هزینه های حفاری و خطرات ناشی از سیلان و فوران را در پی خواهد داشت.

آنالیز AVO براساس نشانگرهای تبدیلی و غیرتبدیلی قادر به تشخیص مخازن گازی ماسه سنگی است. درشیوه نموداری هودوگرامی ابتدا نمودار کل نقاط زمینه ی مقطع برگردان شده نشانگر AVO رسم می شود و در مرحله بعد، نمودار بخش آنومال(اشباع آبی و گازی) از مقطع ذکر شده بر روی نقاط زمینه پلات و زوایای پلاریزاسیون باهم مقایسه می شود. در این مطالعه که در دشت گرگان انجام شده است، نمودارهای هودوگرامی براساس زون های آنومال و کل زمینه از مقاطع برگردان شده نشانگرهای تبدیلی و غیرتبدیلی تشکیل و تفسیر می شوند. در این نوع ازنمودارها، روند توزیع نقاط در پلات نشانگرهایی که عمدتا هویت لیتولوژی دارند(مانند عرض از مبدا، بازتابندگی سد صوتی موج تراکمی وبازتابندگی سرعت موج تراکمی) و یا عمدتا هویت سیال دارند(مانند علامت و ضریب سیال) به صورت خطی است، درصورتی که روند توزیع نقاط در پلات نشانگرهایی که یکی از آنها هویت سیال داشته و دیگری هویت لیتولوژی دارد، به صورت غیرخطی میباشد و چنانچه سیال چگالتر باشد، توزیع نقاط متمرکز(با قابلیت انطباق خطی بوده) و در غیر اینصورت، پراکنده خواهد بود. لازم به ذکر است که زاویه پلاریزاسیون با توجه به نوع نشانگر می تواند مثبت یا منفی باشد.

روش های سیلاب زنی شیمیایی به منظور بهبود برداشت نفت در پروژه های میدانی به دلیل هزینه های زیاد مواد شیمیایی و عدم قطعیت در قیمت نفت عمدتا مورد استفاده قرار نمی گیرند. یک طراحی بهینه با استفاده از روش های جدید مانند استفاده از عامل های شیمیایی جدید و یا مطالعات کامل سیلابزنی شیمیایی در ابعاد مغزه باید انجام گیرد تا اجرای سیلابزنی شیمیایی مقرون به صرفه تر باشد. بنابراین، مهمترین قسمت در ارزیابی روش های سیلابزنی شیمیایی، مطالعات آزمایشگاهی بر روی مکانیزم های موجود در این روش هاست به طوریکه توانایی این روش ها در بازیافت نفت را مورد بررسی قرار می دهد. سپس، نتایج این مطالعات میتواند در پروژه های میدانی مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به اینکه هزینه و زمان زیادی برای اجرای مطالعات آزمایشگاهی نیاز است، کاربرد نرم افزارهایی که می توانند مطالعات آزمایشگاهی را نیز مورد شبیه سازی قرار دهند، مشخص میشود. در این مقاله، فرآیندهای مختلفی به منظور بازیافت نفت مانند تزریق آب، پلیمر و سورفکتانت در مقیاس مغزه مورد شبیه سازی و مقایسه قرار میگیرند. همچنین، مجموعه ای از مطالعات حساسیت سنجی نسبت به غلظت، نوع و شوری مواد شیمیایی انجام میپذیرد. شبیه سازی ها با استفاده از یک شبیه ساز سیلاب زنی شیمیایی، چندجزئی چندفازی و سه بعدی به نام UTCHEM صورت میپذیرد. نتایج این مقاله نشان می دهد که غلظت عامل های شیمیایی، نوع مواد شیمیایی و همچنین شوری آنها تاثیر شدیدی بر مقدار افزایش برداشت به وسیله مواد شیمیایی میگذراند. علاوه براین، سیلابزنی ASP به عنوان بهترین روش برای بازیافت از یک مغزه ماسه سنگی انتخاب گردید.

منطقه مورد مطالعه در شمال شرق پل دختر قرار گرفته و بخشی از زون زاگرس چین خورده محسوب می شود. قیرهای طبیعی مورد مطالعه، بیشتر به صورت رگه هایی با ضخامتی در حد چند سانتیمتر تا یک متر و طول صدها متر با روندهای مختلف در شکستگی های سازند امیران قرار دارند. نتایج حاصل از بررسی ژئوشیمیایی و پارامترهای فیزیکی نشان میدهد میزان اکسیژن نمونه ها کم و میزان کربن آنها زیاد بوده و بیانگر کیفیت مطلوب آنهاست. همچنین، اندازه گیری میزان خاکستر، رطوبت و مواد فرار قیرطبیعی منطقه نشان می دهد که این نمونه ها دارای کیفیت بالایی هستند. آنالیزهای XRF بیانگر آن است که نمونه های مورد مطالعه حاوی عناصر فلزی ناچیز بوده و درصدی از عناصر مضر زیست محیطی نیز وجود دارد. پایین بودن مقدار وانادیوم این قیرهای طبیعی، شرایط احیایی در زمان رسوب گذاری سنگ منشا با لیتولوژی مارنی(با فراوانی بیشتر کربنات نسبت به شیل) را نشان میدهد. بدین ترتیب، نتایج حاصل از این مطالعات بر این امر دلالت می کند که منشا قیرهای طبیعی مورد مطالعه، از سازندهای پایینی، نشات گرفته که هم کربناته و هم شیلی هستند و در مسیر مهاجرت به سمت بالا از سازندهای شیلی و کربناته عبور کرده است. به عبارت دیگر، درحین مهاجرت هیدروکربن ها از سازندهای عمیق تر، مواد آلی موجود در سازندهای جوانتر را نیز شسته و به صورت طبیعی در سطح زمین تجمع یافته است.