فصلنامه علوم حدیث
سال نوزدهم شماره 1 (پیاپی 71، بهار 1393)

ویژگی های حدیث پژوهی راویان، اولین عرصه جرح آنان در نزد رجالیان متقدم بوده است. حدیث پژوهی راوی را می توان پایبندی به فرایند تحدیث دانست. در فرایند تحدیث راوی در دوره تحصیلات خویش از اساتیدی که شایستگی تدریس آنها اثبات شده است، حدیث می شنود. وسپس با ضبط درست روایات در دوره استادی اش، روایات را به نسل بعد منتقل می سازد. در گذشته قوانینی در این فرایند (از تحمل تا اداء) میان جامعه علمی حدیثی آن روز حاکم بوده است. رجالیان نیز اگر فردی برخلاف فرایند تحدیث عمل می کرد، عملکرد او را تقبیح و نوعی ذم ویا جرح می شمردند. چه اینکه شرایط روایتگری او مخدوش می شد.
رجالیان با عنایت به همین شرایط راوی، آنچه که در نقل روایات راوی آسیب می دانستند را به خوبی برشمرده اند تا آموزه های نادرست راوی وارد مجموعه آموزه های امامیه نشود ویا گاه با بیان نکات، قواعد و شیوه هایی، حدود آسیبهای روای را تبیین نموده اند تا برای محدثان کاملا قابل تشخیص بوده باشد.

شیخ کلینی برای تالیف کتاب الکافی از منابع و مکتوبات پیش از خود استفاده کرده و طریقی به آن کتاب ها داشته است، اما مطالب برخی از این منابع هم با واسطه کتاب های نسل های بعد به دست شیخ کلینی رسیده است. در این نوشتار، به معرفی برخی از منابع تاریخی مورد استفاده شیخ کلینی می پردازیم. شیخ کلینی از کتاب سلیم بن قیس، کتاب های جابر بن یزید جعفی، ابان بن تغلب، ابو محمد جعفری، ابو اسحاق احمری نهاوندی، اخبار السید اسحاق بن محمد نخعی، کتاب المبتدا و المبعث و المغازی و الوفاه و السقیفه و الرده اثر ابان بن عثمان، کتاب های جعفر بن محمد کوفی، ابراهیم بن محمد ثقفی، سلمه بن خطاب، نصر بن مزاحم منقری، هشام بن محمد بن سائب کلبی، محمد بن سنان، حسین بن حسن حسینی، اخبار القائم - علیه السلام - علان کلینی و منابع دیگر استفاده کرده است و کتاب های تاریخی نسل های بعد از شیخ کلینی مانند: الارشاد شیخ مفید، کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق، کفایه الاثر خزاز قمی، الغیبه شیخ طوسی و الغیبه نعمانی وامدار شیخ کلینی هستند و بسیاری از مطالب خود را از کتاب الکافی نقل کرده اند.

حدیث «الناس عبید لنالله» از جمله روایاتی است که توسط امام رضا7 به منظور مقابله با انحراف عقاید بیان گردیده و پژوهش حاضر درصدد است با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی سندی و محتوایی آن بپردازد. در ابتدا، افراد موجود در اسناد حدیث، بررسی رجالی شده اند؛ سپس با تاکید بر اختلاف در معنای واژه «عبید» و شرایط سیاسی و اجتماعی دوران امام رضا7، دو رویکرد «نگرش خداانگارانه به امامان:» و «نگرش تحقیرگرایانه» به عنوان اهدافی که حضرت درصدد نفی آنها بوده، ترسیم و تبیین شده اند. در انتها نیز تبیین صحیح حدیث در قالب «نگرش واسطه هدایت بودن امامان:» ارائه شده است که بر اساس آن، از آنجا که در تفکر شیعی، امامان: پس از پیامبران: عهده دار هدایت موجودات هستند و جهت ایفای این نقش خطیر از موهبت الهی «عصمت» بهره مند شده اند، تبعیت از ایشان واجب خواهد بود.

یکی از مهم ترین راه های نشان دادن جایگاه انحصاری اهل بیت(ع)، بررسی و تبیین دانش هایی است که از آنان به ما رسیده و در ابعاد مختلفی در تفاسیر منقول از ایشان نمایان است. اهمیت این بررسی آنگاه روشن می گردد که به صورت تطبیقی انجام گیرد و با معاصران آن حضرات مقایسه شود. در میان ائمه (ع)، روایات منقول از امام صادق (ع) از کمیت و تنوع بیشتری برخوردار است. باتامل دربیان متنوع امام صادق در ذکر معارف قرآنی با توجه به عصر طفولیت تفسیر، این نکته آشکار می گردد که ایشان با ذکر معانی ویژه از واژگان قرآنی، نقل سبب نزول آیات، اخبار اقوام و وقایع گذشته، بیان مصداق خاص، تاویل وبیان معنای باطنی و یا اخبار ازآینده، روشی جامع برای تفسیر را به پیروان خود تعلیم داده اند. در مقابل روایات تابعان بیشتر در بیان معانی واژگان، تفسیرظاهر، سبب نزول واخبار ازگذشتگان است که دارای ماهیت نقلی وگزارشی است بدین جهت، پژوهش درگونه های تفسیری روایات امام برای نشان دادن جایگاه انحصاری و علم ویژه امام است.

حداقل نه گزاره در مساله فتنه بودن زنان در جوامع حدیثی شیعه و سنی گزارش شده است. این احادیث، به دو گونه کلی، انتساب صریح فتنه به زنان و همنشینی با دیگر فتنه ها قابل تقسیم هستند. تلقی به قبول این متون به عنوان روایت و گزارش آنها در جوامع حدیثی مشهور فریقین، نشانگر یک باور تاریخی به محتوای این روایات در فرهنگ و اندیشه اسلامی است که تاثیرات جدی در نوع نگرش به شخصیت و کارآمدی زن از نگاه اسلامی داشته و در دوره معاصر نزد مستشرقان و فیمینیسم، شبهاتی چون شوم بودن و تحقیر زن را دامن زده است. هر چند از منظر امامیه انتساب قطعی همه این روایات به معصوم، با توجه به نتایج ارزیابی سندی و مبانی کلامی در حجیت سنت، با موانعی روبروست، اما فی الجمله صدور برخی از آنها، قوت دارد. برابر تاریخ گزاری اسنادی، زمان شناسی صدور اکثر این روایات به قرن اول هجری و به طور خاص دوره بعثت رسول خدا (ص) بر می گردد. شاخص گفتمان این دوره، گذار از فرهنگ جاهلی به فرهنگ اسلامی بوده و شارع اسلامی با رویکردی اصلاحی و احیایی به ترمیم و تصحیح شخصیت زن و تعدیل مناسبات مردان با زنان پرداخته است. این پژوهه با روش تحلیلی انتقادی روایات فتنه بودن زنان را از منظر فراوانی، تاریخ گزاری، گفتمان شناسی صدور، اعتبار سنجی مصادر و اسناد، نقد دلالی، تعارض با دیگر روایات به بوته سنجش سپرده است. دستاورد این پژوهه آن است که فتنه دانستن زنان در روایات مساوی با تحقیر یا شوم بودن شخصیت زن نیست و احادیث صرفا به حساسیت تعامل با زنان و ضریب تاثیرپذیری مردان از آنان اشاره دارند.

شناخت حال رجالی راوی گاه با فرایند توثیقات عام میسر می شود که طی آن جمعی از راویان تحت ضابطه ای خاص توثیق می شوند. واکاوی دقیق برخی توثیقات عمومی از جمله مسائلی است که درمطالعات راوی شناسی از اهمیت بسزائی برخوردار است. پژوهش حاضر پس از شناسائی شخصیت رجالی وحدیثی احمد بن محمد بن عیسی اشعری وگزارشی از نظریه «توثیق مشایخ اشعری»، با روش کتابخانه ای ورویکرد توصیفی تحلیلی، به نقد این نظریه پرداخته است. این نظریه درای بازتاب های گوناگونی در بین رجالیان متاخر امامی بوده داشته است. به گونه ای که برخی معتقد به وثاقت تمام استادان اشعری شده وبرخی دیگر منکر آن، ناگفته پیداست که درصورت پذیرش این نظریه بخشی از راویان ناشناخته را باید در شمار ثقات دانست و بسیاری از روایات بدینسان از ضعیف به صحیح رخ می نمایانند. پژوهش حاضر با بررسی دلائل طرفداران این نظریه با بیانی جدید و ادله ای روشن با تکیه به یافته های رجالی و حدیثی نا تمامی نظریه را اثبات نموده است. بنابراین مشایخ احمدبن محمد بن عیسی اشعری همانند دیگر راویان نیاز به اثبات واحراز وثاقت دارد.

سیره رسول خدا (ص) در کتابهای حدیثی شیعه بصورت پراکنده و گاه در عنوانی اختصاصی مورد توجه محدثان قرار گرفته است. یکی از کهن ترین منابع حدیثی شیعه که به بررسی زندگانی پیامبر (ص) پرداخته و عنوانی را بدان اختصاص داده کتاب کافی نوشته کلینی(م 329ق) است. کلینی در باب زندگانی رسول خدا پیش از ارائه احادیث به صورت مسند، در یک صفحه بدون ارائه اسناد، مروری کلی بر زندگانی رسول خدا کرده و اطلاعاتی را که گاه همسو با منابع عامه است گزارش کرده است. این نوشته در صدد است با بررسی مشابهت ساختاری و محتوایی گزارشهای تاریخی کلینی، مستندات و مصادر وی را در ارائه این گزارشها آشکار و روشن نماید و منطق و معیار وی را در گزینش گزارشهای تاریخی سیره به دست آورد. بررسی های انجام شده نشان می دهد کلینی در این باب به مشهورات تاریخی و برخی روایات که استناد آنها به ائمه روشن نبوده بسنده کرده است.

هدف پژوهش حاضر، تعیین میزان پراکندگی و گرایش موضوعی مقالات حوزه علوم حدیث در نشریات علمی – پژوهشی بین سال های 1386- 1390 می باشد.
روش پژوهش تحلیل محتوا است. در این روش مقالات از لحاظ موضوعی تحلیل شده اند. مبنای تعیین موضوع، مقوله های استخراج شده از اصطلاحنامه علوم حدیث است.
یافته ها و از مجموع 357 مقاله ارائه شده، 342 عنوان مقاله تالیفی و 8 عنوان مقاله ترجمه ای بوده است. بیشترین سهم ارائه مقالات با 8/53% به متخصصان با مدرک تحصیلی دکتری اختصاص دارد و از نقطه نظر رتبه علمی، بیشترین مشارکت در بین اعضای هیات علمی مربوط به استادیاران بوده است. سهم مردان در تالیف و انتشار مقالات حوزه علوم حدیث 7/87% و سهم زنان 3/12% بوده است. از مجموع مقالات مورد بررسی، 7/62% دارای یک نویسنده، 9/33% دو نویسنده و 4/3% دارای سه نویسنده بوده است. از نقطه نظر وابستگی سازمانی، دانشگاه تهران در صدر موسسات آموزشی پژوهشی قرار گرفت. تحلیل موضوعی مقالات نشان داد که بیشترین سهم در مقوله های اعم علوم حدیث، به مقوله «پژوهش های جدید حدیثی» با 37%، اختصاص داشته و موضوعات «علم درایه» با 4/15% و «احوال روایت» با 6/14% در مرتبه های بعدی قرار گرفتند.