مجله زبان و ادبیات فارسی
سال دهم شماره 1 (بهار 1392)

یکی از معروف ترین جریان های شعری در دهه سی و چهل قرن حاضر جریان «سمبولیسم اجتماعی»است. این جریان، با بهره گیری از زبان نمادین برای طرح مسایل سیاسی و اجتماعی از حالت یک «شعار سیاسی و اجتماعی» به «شعر اجتماعی و انسانی» بدل می شود. التزام و تعهد به حقیقت و عدالت سبب شده است تا شعر«م. سرشک»، شعر مبارزه با ظلم و بیداد و از طرفی امید و پیروزی و استمرار و زندگی باشد. شفیعی کدکنی نمادهای خود را از طبیعت اخذ می کند. برخی از نمادهای او حاصل آشنایی و دل بستگی شاعر به فرهنگ و ادب کلاسیک ایران است و اغلب نمادهای وی، زنده، پویا، ابداعی و شخصی هستند.. در این پژوهش نگارندگان برآنند تا پس از ارائه مقدماتی در زمینه ی مکتب سمبولیسم و اصول و ویژگی های آن و بحث جامعه گرایی و نمادگرایی در شعر معاصر به تحلیل این جریان ادبی در شعر شفیعی بپردازند.

وصال و فرصت الدوله شیرازی، دوتن از شاعران دوره بازگشت هستند که پژوهش های اندکی، درباره شعرشان انجام گرفته است. این مقاله برآن است تا به مقایسه و تحلیل شاخص ترین جلوه ی موسیقی شعر، یعنی، موسیقی وزن درشعر آنان بپردازد. برای انجام این مهم، پس از ذکر مقد ماتی درباب موسیقی شعر و وزن، به بررسی و مقایسه ی اوزان و بحور به کار رفته در غزلیات این دو شاعر پرداخته شده و شعر آنان از منظرهای مختلف موسیقی وزن با ذکر آمار، مورد تحلیل قرار گرفته است. در نهایت به این نتیجه رسیده که اگرچه، جلوه های مختلف موسیقی وزن درشعر این دوشاعر، کمابیش یکسان است، اما در مجموع، غنای موسیقی غزلیات وصال بیشتر از فرصت الدوله است.

یکی از زمینه های شاهنامه پژوهی، بررسی پرندگان، تصویرهای توصیفی و نمادهای آن ها در اندیشه حکیم توس است. پرندگان از دیرباز در شعر و ادب فارسی، جای گاهی مهم و والا داشته و دم خوری فردوسی با آن ها هم واره زبان زد سخن شناسان بوده است.بهره گیری فردوسی از «پرندگان» و ارزش های نمادین آنان، گسترده و عمیق است که شاید نتوان هیچ اثر ادبی ممتازی را از این جهت با آن مقایسه کرد. در این مقاله تلاش شده است تا به معرفی پرندگان، نمادها و تصویرهای توصیفی آنان در اندیشه حکیم توس پرداخته شود تا نشان داده شود که پرندگان شعر فردوسی از مفاهیم ضمنی و پوشیده ای برخوردارند.

حماسه ها و افسانه های پهلوانان در یک تقسیم بندی کلی ادبیات داستانی، در زیرمجموعه قصه ها قرار گرفته اند و برای قصه ها ویژگی هایی را قایل شده اند که از جمله آن ها می توان به داشتن پی رنگ ضعیف، خرق عادت، کلی گرایی و نظایرآن اشاره نمود. از آن جا که داستان هفت خان یکی از داستان های برجسته شاهنامه است و تاکنون از منظر یک اثر داستانی مورد تحلیل قرار نگرفته، سعی گردید تا جای گاه این داستان و شاید در نگاه کلی تر جای گاه شاهنامه به عنوان یک اثر با ویژگی های داستانی مورد بررسی قرار گیرد.

در گستره ی فرهنگ کهن سال ایران زمین، انسان؛ این اسطوره ی آفرینش که در برابر گی هان مهین اورمزدی، گی هان ک‍‍‍‍‍هین خوانده شده، تنها برساخته ای از تن و روان نیست، بلکه به سامان رسیده ای است از دیگر نیروهای مینوئیک هم چون فروهر، جان، روان، بوی و... که وی را در انجام کارهای نیکو و رسیدن به بارگاه اهورایی یاری می رساند. بدین سان آرش، نماد و آمیزه ای است از پدیده هایی که زایشی آرمانی، مانا، شگرف و همیشگی را در پی دارد، و بود راستین انسان را در پهنه ی یادمان های بشکوه وی، جاودانه زنده نگه می دارد. فروهر، گوهر؛ یا خود آسمانی انسان و هم زاد وی در گی هان بالاست، وپرتو اهورایی یا سیمای آسمانی و خدایی هر پدیده ای به شمار می رود. روان در این گی هان راهنمای تن است، و تن؛ یا پیکر که این پدیده ی اهورایی را در بر گرفته، همانند گیتی، مزدا آفریده است و یاری گر روان برای رسیدن به فرازهای آرمان های مینوی، از این روی ارجمند است وگران سنگ. هم چنان که بو، یا نیروی دریافت کننده ی پدیده ها، چهار بخش انسان را که مرگ آن ها را از هم پراکنده بود و هارمونی و هماهنگی آن از میان رفته دوباره یکی می سازد، و در شادی یی که به انسان می رسد این نیروها انباز می شوند و از یک دیگر نیرو و شادی بر می گیرند. آرش، هم چون گئوش اورون ایزد نگه بان جانوران سودمند کیومرث، سیاووش و کی خسرو، برای رسیدن به جایگاه نخستین، تن خویش را به توش و توان دگرگون می سازد، تا به یاری این نیرو به آرمانش دست یازد. خاستگاه اسطوره ای حماسه ی آرش، همان گئوش است که پس از مرگ تن، روان او به بارگاه اهورایی راه می برد، تا مرز ایران و توران باز نمایانده شود. آرمان آرش در پرتاب تیری انباشته شده است که باید سینه ی خشک سالی دیرینه سال اهریمنی سر زمین توران بشکافد، تا بارش باران اهورایی گستره ی ایران زمین را سبز و سیراب سازد. از این روی آرش روان خویشتن را کمان می سازد و تن که یاری گر روان است چونان تیری بر چله ی آن می نهد تا آسمان را با زمین پیوند و آشتی دهد و باران شاد و سرشار اورمزدی باریدن گیرد. این گونه است که رنگین کمان؛ بازتاب پیوند نور خورشید و باران، می تواند انگاره ای از کمان آرش و انباز گشتن گوهر و پیکری شگرف (= نریوسنگ) نیز باشد.

مطابق نظریه ی صورت گرایان، شاعر با درهم شکستن ساختار عادی زبان، «آشنایی زدایی» می کند. آشنایی زدایی به دو شکل هنجارگریزی و قاعده افزایی نمودارمی شود. طاهره صفارزاده یکی از شاعرانی است که در اشعارش به صورت گسترده، دست به هنجارگریزی زده است. نگارندگان در این پژوهش، در پی پاسخ به این سوال بوده اند که صفارزاده در سروده های خود چگونه و در چه حوزه هایی به هنجارگریزی دست یافته است. یکی از هنجارگریزی هایی که در اشعار صفارزاده بسامد زیادی دارد، هنجارگریزی معنایی است که به شکل های گوناگون و حتی ابداعی در شعر وی راه پیدا کرده است.در هنجارگریزی نوشتاری با سرودن شعرهای تجسمی - دیداری از پیش گامان این نوع،در شعر معاصر محسوب می شود.

نامه ی نامور استاد توس نه ی دلاوری ها، خردگرایی ها و دانایی هاست. در دنیای شاهنامه؛ بلکه برتری در دانش وسخن دانی و نیز خردمندی ودانایی هم لازمه ی قهرمانی است.داستان ورود شطرنج به ایران وگشودن راز این بازی و پی بردن به آیین آن واختراع نرد توسط بزرگمهر حکیم یکی از نمونه های این دانایی است.آن چنان که مسلم است، فردوسی برای آفرینش نامه ی باستان، منابع و آبش خورهایی چون: خداینامه ها، کارنامه ها، روایات دینی، متون پهلوی و اوستا را در اختیار داشته و طبعا خلق داستان های شاهنامه تحت تاثیر این منابع بوده است.یکی از آن ها،داستان پیدایش بازی شطرنج در ایران است. وجوه اشتراک میان دو متن بیان گر آن است که فردوسی در سرودن آن بدون تردید به متن پهلوی چترنگ نامگ(مادیگان چترنگ) یا ترجمه ی آن نظر داشته است. با این همه، وجوه اختلاف وافتراق فراوانی وجود دارد که نشان می دهد استاد توس مآخذ دیگری نیز برای آفرینش این داستان در اختیار داشته است.

ایرانیان از دوران باستان برای آموزش و پرورش اهمیت بسیار قایل می شدند و هدف اساسی آموزش و پرورش را چهار نکته می دانستند: اول، کودک را معتقد و متدین بارآورند؛ دوم، اخلاق وی را نیکو گردانند؛ سوم، به کودک پیشه و هنر بیاموزند و چهارم، رعایت بهداشت تن. برای نیل بدین هدف، در ایران باستان آموزش و پرورش سه مرحله داشت: مرحله ی اول، از یک تا هفت سالگی؛ که آموزش در خانواده توسط مادر و گاه، دایه صورت می گرفت. مرحله ی دوم، از هفت تا پانزده سالگی؛ که افراد به فراگرفتن علوم، ادبیات، دروس مذهبی، سوارکاری و تیراندازی می پرداختند. مرحله ی سوم نیز از سن پانزده تا بیست وپنج سالگی ادامه داشت.از دیدگاه فردوسی آموزش از دوران کودکی امری بسیار ارزشمند است.

ملک الشعرای بهار در دوره ای از تاریخ ایران می زیسته که یکی از پرآشوب ترین دوره های سیاسی و اجتماعی ایران به شمار می رود، بررسی دیدگاه ها و نظریات او می تواند به فهم بهتر و بیشتر ادبیات در اواخر دوره مشروطه و دوره معاصر ایران بیانجامد. از این رو با جستجو در اشعار دیوان ملک الشعرای بهار، مضامین وطنی و اجتماعی و سیاسی استخراج شد و آن گاه با درنظر گرفتن مخاطبان اصلی شاعر و نیز دیدگاه ها و موضع گیری های وطن خواهانه درج و تحلیل گردید. به طور کلی باید گفت بهار منادی آزادی وطن و ممانعت از نفوذ بیگانگان است و در این راه تفاوت چندانی بین کشورهای استعمارگر نمی بیند و رمز رشد و توسعه کشورش را در به خودآمدن و توجه به علم و فن و گریز از فریب و فتنه بیگانگان می داند.

محمود دولت آبادی، یکی از مشهورترین داستان نویسان ایران است.داستان مرد، یکی از آثار اوست.این داستان را در بیشتر برگزیده های داستان کوتاه ایران می توان یافت. بزرگانی، این داستان را نمونه ی خوبی از داستان کوتاه به شمار آورده و آن را نقد و بررسی کرده اند. اما با این اوصاف؛آیا داستان مرد، پیرنگ کامل(آغاز،میانه،پایان) را دارد؟ این پرسشی است که بدان پرداخته نشده و لاینحل مانده است. بنا بر این، هدف این مقاله بررسی و نقد ساختاری پیرنگ در داستان مرد است. علی رغم تعریف و تمجیدهایی که در مورد داستان مرد شده است؛ یافته ها و نتایج این پژوهش نشان می دهد که داستان مرد پیرنگ کاملی ندارد.

اسطوره، ابتدایی ترین شکل ارتباط بین انسان، و گذشته ی غیرواقعی یا نیمه واقعی او بوده که اساسا در مسیر تقدس و کمال جویی، و در جست وجوی رسیدن به رمز و رازهای آسمانی پایه ریزی می شود. توجه به اسطوره ی دریا در فرهنگ اسلامی، و نیز در شاهنامه ی فردوسی با توجه به نقش قداست و عظمت دریا، و کشف اسرار الهی آن از اهمیت خاصی برخوردار است. اسطوره ی دریا در شاهنامه ی فردوسی، از چهار منظر مهم قابل ارزیابی است: الف)جای گاه غیبت و ظهور، ب)آزمون گذر، ج) مظهر نجات و مناجات، و د)درمان گر و نابودکننده. در این جستار سعی بر آن است تا این جوانب در حد ممکن مورد ارزیابی قرار گرفته، تا دریچه ای هر چند کوچک، جهت آشنایی با اساطیر زیبای ایران زمین، مخصوصا اسطوره ی دریا در شاهنامه ی فردوسی گشوده شود.

شیخ فریدالدین محمد عطار نیشابوری، به مدد ذوق بی نظیر و تخیل بی بدیل خود، مثنوی های ماندگاری سروده است. راز جاودانگی این آثار، علاوه بر داشتن معانی و معارف ارزشمند عرفانی و رعایت اصول شاعری، مرهون استفاده ی شایسته و ماهرانه از صور خیال، به ویژه «تشبیه» است که شاعر معانی والا و انتزاعی را با این فن بیان به زیباترین شکل و موثرترین صورت، تجسم و عینیت بخشیده تا بتواند در دل و جان مخطبان نفوذ کند و آن ها را با خود هم دل وهم راه سازد. سعی نگارنده بر آن است تشبی هات پرکاربردی را که حاصل ابتکار و خلاقیت شاعر است، نقد و تحلیل نماید وشیوه ی کاربرد و ویژگی های برجسته ی شاعر در خلق ترکیبات بدیع و موثر توضیح دهد.