نشریه پژوهش های زبان شناسی تطبیقی
پیاپی 8 (پاییز و زمستان 1393)

در فارسی معیار، تفاوت [i،e]، [u،o] و [a،ɑ] در کیفیت واکه ها در هر یک از جفت هاست. واکه های [e،o،a] باقی مانده واکه های کوتاه [i،u،a] و واکه های [i،u،ɑ] بازمانده واکه های بلند [ī،ū،ā] در فارسی میانه هستند. تفاوت کمی میان این واکه ها به رفتار متفاوت آن ها در نظام واجی فارسی معیار منجر شده است. بررسی صوت شناختی دیرش واکه های کوتاه و بلند نشان داده است که در فارسی امروز هنوز هم میان دیرش این دو گروه واکه تفاوت هست، ولی این تفاوت عمدتا به هجای باز بی تکیه محدود می شود. در پژوهش حاضر، دیرش شش واکه ساده فارسی معیار در هجای تکیه بر hVd به پیروی از لهیسته و پیترسون (1961) در گفتار 14 زن و مرد فارسی زبان اندازه گیری شد. نتایج نشان می دهد که واکه های کوتاه و بلند در هجای بسته تکیه بر نیز تمایز دیرشی دارند. واکه های کوتاه نه تنها از واکه های بلند کوتاه ترند، بلکه در الگوی دیرش هدف واکه ای و گذر سازه ای نیز میان آن ها تفاوت مشاهده می شود.

این پژوهش به بررسی و مطالعه نشانداری مختصه ای محل تولید همخوان های زبان فارسی می پردازد. از آنجا که روابط ناهمگن در نظام آوائی تعیین کننده هستند، نظام نشانداری سلسله مراتب موجود در نظام آوایی زبان را مطالعه می کند. با بهره گیری از چهارچوب پیشنهادی رایس (2000)در تشخیص روابط نشانداری مختصه ای، این بررسی از میان معیارهای مختلف تعیین نشانداری با استفاده از معیار واجی «حذف» نشان می دهد که پس از چاکنائی ها، تیغه ای ها بی نشان ترین محل های تولید همخوان در زبان فارسی هستند. بدنه ای ها و لبی ها نیز محل های تولید نشانداراند. بنابراین، نشانداری مطلق نیست و می توان آن را بر پیوستار نشانداری نشان داد. همچنین نشان داده می شود که از یک طرف، بر خلاف نظر عده ای از واج شناسان، زبان طبیعی بشر دارای نظامی ثابت و از پیش تعیین شده از روابط نشانداری نیست بلکه هر زبان روابط نشانداری را به طور ویژه انتخاب می کند.

در این مقاله، به مقایسه کشش واکه ها در دو خوانش متفاوت از شعر عروضی می پردازیم. دو خوانش مورد نظر ما عبارتند از خوانش عروضی که مبتنی بر رعایت قواعد وزن شعر است و خوانش جدید که بدون اطلاع از این قوانین است. تحلیل به صورت آکوستیکی و با استفاده از نرم افزار پرت انجام می شود. در این تحقیق دیرش واکه ها در بافت های آوایی مختلف اندازه گیری شده است. نتایج نشان می دهد که در خوانش عروضی الگوی تمایز کشش واکه های کوتاه و بلند پابرجاست، اما این تمایز در خوانش جدید کم تر می شود. نتایج اندازه گیری کشش واکه ها در خوانش جدید با فارسی گفتاری هم مقایسه شده است. الگوی تمایز کشش در خوانش جدید به سوی همین الگو در فارسی گفتاری تمایل دارد.

محدودیت توالی رسایی (SON-SEQ) یک محدودیت نشانداری (markedness) است. این محدودیت تضمین می کند که آغازه مرکب افزایش رسایی دارد و پایانه مرکب دچار افت رسایی می شود. از جمله راهکارهای دستگاه واجی زبان کردی کلهری برای جلوگیری از نقض محدودیت توالی رسایی در خوشه های همخوانی (consonant cluster)، بهره گیری از فرایند افزایش واکه ای و فرایند قلب (metathesis) است. در فرایند افزایش در این گویش از واکه پیشین نیم باز گسترده /E/ استفاده می شود. افزودن این واکه ناقض محدودیت عدم افزایش [DEP] است، اما استدلال خواهد شد که تخلف از این محدودیت به نفع محدودیت رتبه بالای دیگر کاری توجیه پذیر است. همچنین، در این مقاله نشان داده می شود که با وجود اینکه فرایند قلب ناقض محدودیت توالی خطی [LINEARITY] است، اما از آنجا که گاه گویشور به محدودیت رعایت توالی رسایی [SON-SEQ] در گویش مورد مطالعه جایگاهی بالاتری از محدودیت رعایت توالی خطی را اختصاص می دهد، تخطی از آن به سود رعایت محدودیت با مرتبه بالاتر یک تخطی مهلک محسوب نمی شود.

این مقاله به برسی گونه های چندگانه برخی لغات فارسی، با نشان دادن سیر تحول و مسیر تحول آوایی آنها از زمان باستان تاکنون می پردازد. این واژه ها عبارت اند از: هجیر، خجیر و هژیر همه به معنی «زیبا، پسندیده»؛ خروس، خروه و خروچ هر سه به معنی «بانگ کننده، خروس»؛ رزه، رژه و رجه«ریسمان، طناب»؛ گی هان، کی هان، جی هان و جهان؛ جیوه، ژیوه و زیبق به معنی «سیماب، فلز مایع درخشان و سخت»؛ نپی، نبی و نوی به معنی «قرآن»؛ هرزه (هرز)، خله «هرزگی» (خل «نادان») و یله «آزاد، رها، ول»؛ برخی از این واژه ها فعل هستند: جاویدن (جویدن)، چاویدن و ژاویدن «نشخوارکردن»؛ خپسیدن، خفسیدن، خسپیدن و خسبیدن به معنی «خوابیدن»؛ ساویدن، سابیدن و ساییدن به معنی «مالیدن، سودن»؛ مزیدن، مژیدن و مکیدن به معنی «مک زدن»

در این تحقیق، وقوع انضمام در افعال بر حسب نوع عمل مورد بررسی قرار گرفته است تا مشخص شود که ارتباط فرایند انضمام با طبقات نمودی فعل چگونه است. بدین منظور، تعدادی از افعال متعدی متعلق به چهار طبقه ایستا، کنشی، پایا و لحظه ای از متون نوشتاری و گفتاری انتخاب شده و انضمام پذیری آن ها با معیارهایی چون معیار معنایی، جانشینی، مصدرسازی، شم زبانی، مبتداسازی، قلب نحوی و افزودن قید، مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این پژوهش نشان می دهد که فرایند انضمام با نوع عمل فعل در ارتباط است و بسامد وقوع آن در طبقات نمودی مختلف، متفاوت است؛ بدین معنی که افعال ایستا و پایا شرایط حضور در این فرایند را ندارند، افعال لحظه ای استعداد انضمام پذیری پایینی دارند. انضمام مفعول عمدتا در افعال کنشی رخ می دهد، زیرا افعال کنشی تاثیر بیشتری برمفعول دارند و بر اساس اصل تصویر گونگی فاصله زبانی آن ها کاهش می یابد. در افعال انضمامی، از آنجا که ترکیب اسم و فعل دلالت بر مفهوم واحدی دارد، براساس تصویر گونگی تمایل بر این است که از نظر ساختاری نیز به صورت واحدی بیان شوند.

بر پایه نظریه معناشناسی پیش فرض (default semantics)، زمان مفهومی است ادغامی(merger)که برخاسته از ترکیب منابع معنایی همچون واژگان و ساخت دستوری، پیش فرض های شناختی (cognitive defaults)و استنتاج آگاهانه با تکیه بر عوامل بافتی (consciouspragmatic inference) می باشد. سخنگویان هنگام مواجه شدن با یک فعل خاص، یا آن را جزء پیش فرض های شناختی خود خواهند یافت و به سرعت و بدون نیاز به پردازش ذهنی سنگین معنای زمانی آن را درک خواهند نمود و یا برای درک زمان آن ناچار به استنتاج آگاهانه با تکیه بر بافت گفتمانی خواهند بود، که در این شرایط فرایند درک زمان فعل کندتر است؛ چرا که بار پردازشی طولانی تری را می طلبد. در این پژوهش سعی براین است که با انجام آزمایش ردیابی چشمی (eye tracking)به شواهدی عینی دال بر وجود چنین منابع معنایی برای درک زمان در زبان فارسی دست یابیم. در این آزمون، حرکات چشمی تعدادی از سخنگویان بر روی صورت های فعلی موجود در 19 متن زبان فارسی بررسی گردید. نتایج به دست آمده نشان می دهد که سخنگویان زبان فارسی برای درک معنای زمان در پاره گفتارها، قائل به پیش فرض های شناختی می باشند و برخی از صورت های فعلی نزد آن ها صورت های پیش فرض محسوب می شوند. اما این پیش فرض ها نسبی و درجه پذیرند. به عبارت دیگر، می توان صورت های مختلف فعلی زبان فارسی را با توجه به این که کدام یک از منابع معنایی مفروض در معناشناسی پیش فرض نقش موثرتری در درک زمان آن ها ایفا می نمایند، بر روی یک پیوستار قرار داد. به این ترتیب که صورت های فعلی که پیش فرض های قوی برای درک زمان محسوب می شوند و افعالی که درک زمان آن ها صرفا با تکیه بر استنتاج آگاهانه صورت می گیرد، در دو انتهای این پیوستار و دیگر صورت های فعلی در میانه پیوستار واقع شوند.

هدف پژوهش بررسی و مقایسه پیوستگی و همبستگی ضرب المثل های مربوط به زن در دو فرهنگ امثال وحکم و کوچه است. چهارچوب نظری تحلیل، فراکارکرد متنی هلیدی- متیسن است. روش پژوهش هم دارای مولفه های کیفی و هم رویکرد کمی است که برگرفته از ابزارهای انسجام و محاسبه میزان همبستگی بین تعداد واژه ها و تعداد عوامل پیوستگی براساس سنجه های همبستگی پیرسون، خی دو و میانه است. نتایج نشان می دهد هر دو عامل پیوستگی دستوری و واژگانی در دو فرهنگ به کار گرفته می شوند اما با توزیعی متفاوت؛ در %83/18 از کوچه و %47/31 از امثال وحکم هیچ عامل پیوستگی وجود ندارد که در این موارد عامل انسجام حاصل از همبستگی است؛ سنجه پیرسون نشان می دهد در امثا ل وحکم بین تعداد واژه ها و تعداد پیوستگی، همبستگی بالاتری نسبت به کوچه وجود دارد که هر دو معنادار بوده (01/0p<) و نشان می دهد گفتمان ضرب المثل ها به لحاظ پیوستگی، پیوستاری می سازد که دو سوی آن بیشینگی و کمینگی است.

در زبان شناسی، پیکره انباره ای از داده های متنی است. در این مقاله، تمرکز ما بر طراحی و ساخت خودکار پیکره دو زبانه فارسی-انگلیسی است. ما نرم افزاری برای ساخت پیکره طراحی کرده ایم که هزینه و زمان ساخت پیکره را کاهش می دهد؛ به علاوه نرم افزار ارائه شده قابلیت مدیریت پیکره را نیز برای کاربران فراهم می کند. در این مقاله، روشی برای ترازبندی جمله های پیکره فارسی تخصصی حوزه فاوا و جملات انگلیسی پیکره تخصصی حوزه فاوا ارائه شده است. هدف ما طراحی یک سیستم ترازبندی برای استخراج جمله های متناظر دو زبان است. در این روش، ما با استفاده از یک لغت نامه دو زبانی که خود مولفان ایجاد کرده ایم و با استفاده از تکنیک پیشنهاد شده، امتیاز شباهت دو جمله را محاسبه می کنیم. آزمایشات نشان می دهد که این تکنیک علاوه بر اینکه از نظر دقت بسیار قوی است، تعداد جمله های کاندید را نیز کاهش می دهد.

تعامل و برخورد زبان ها باهمدیگر پدیده ای است که قدمت آن به آغاز و پیدایش نخستین تمدن های انسانی می رسد. این تعامل و برخورد زبانی به خوبی از روابط و رفتار انسانی هر دوطرف خبر می دهد و نقش مرزها و فاصله های جغرافیایی را در ارتباط و تمدن انسانی کنار می زند و از بین می برد. یکی از بارزترین مصادیق این تعامل زبانی، وجود واژه های دخیل یک زبان بیگانه در زبان مادر است. با بررسی و استخراج این واژه ها به خوبی می توان به ارتباط و پیوند ناگسستنی انسان های آن دوره پی برد.
این تعامل در دیوان ابن هانی به شکل واژه های فارسی نمود دارد و شکل و نوع کاربرد این واژه ها مبین این امر است که شاعر عمدتا این واژه های فارسی را به مانند مضامین شعری اش از شعرای عصر عباسی و عصر جاهلی اخذ کرده است و نشان گر نوعی تقلید در به کارگیری این واژگان است. از طرف دیگر، درصد بیشتر این واژه های دخیل به واژه های مربوط به طبیعت مانند گل ها و واژه های مربوط به بعد نظامی است. عمده واژه های فارسی دیوان ابن هانی عبارتند از: سربال، سنابک، الجمان، مسک، میادین، جهنم، عسکر، قباذ، بهرام گور، کسری، آل ساسان، گل نرجس و یاسمین، جلنار، البنفسج، سرادق، الإبریز، النسیج الخسروانی، سوذنیق، تاج، صولجان، آنک.
در این پژوهش، سعی نگارنده درآن بوده که به بررسی واژه های فارسی دخیل در دیوان ابن هانی الاندلسی بپردازد. از این رو با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به ریشه یابی این واژه ها پرداخته و بارمعنایی ای که در شعر ابن هانی القا می کنند، تبیین شده است.