پژوهش نامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی
پیاپی 8-9 (تابستان ، پاییز و زمستان 1382 و بهار 1383)

در این مقاله، پس از معرفی منابع درس تخصصی تئوری های انقلاب، چهار منبع اصلی این حوزه که کاربرد بیشتری در مراکز آموزشی و دانشگاهی کشور دارند، به بوته نقد گذاشته می شود. در این نقد، ضمن بررسی و ارزیابی اجمالی از دیدگاه شکلی و محتوایی، برجستگی ها و کاستی های این متون را - به طور گذرا - بیان و پیشنهادهای سازنده ای جهت رفع کاستی ها و بهبود کیفی آنها در چاپ های احتمالی آتی ارائه می شود.

کتاب ارزشمند مبانی و کلیات علوم سیاسی، تالیف دکتر سید جلال الدین مدنی است که تا کنون چهار مجلد آن به چاپ رسیده است: در جلد اول این کتاب، مباحث عام علم سیاست و سازمان های بین المللی مطرح شده است و جلد دوم به شناسایی کشورها، تحولات تاریخی و مسائل جهان معاصر اختصاصی دارد. مولف در جلد سوم و چهارم به مسائل سیاسی جهان معاصر، و شناسایی نهادها و تحولات تاریخی و مواضع سیاسی بخش عمده ای از کشورهای جهان اشاره کرده است.

نقد در آوردگاه اندیشه، کوششی برای شناختن و شناساندن اثری است به منظور بازکردن موارد درست از نادرست، تا راه تفکر در راستای اصلاح هموار شود. مراد از نقد در این مقاله، ارزیابی یک کتاب است که چون در معرض استفاده عموم قرار می گیرد، باید طرف توجه کارشناسان و دانشوران متعهد آن حوزه قرار گیرد. در حالی که در نقد هر اثر چندان هم نمی توان از داوری فارغ ماند، میان داوری ارزشی و داوری واقعی باید تمایز گذاشت. هدف در نقد این اثر تنها بیان اشکالات نیست، بلکه تلاش شده است به چگونگی در اشتباه افتادن هم اشاره شود.

این مقاله، با معرفی اجمالی کتاب جنبش های اسلامی معاصر آغاز می شود؛ سپس به طور مختصر نقاط قوت کتاب را بر می شمرد و در ادامه در سه بخش به ارزیابی کتاب می پردازد: بخش نخست، بررسی محتوایی کتاب است در هفت محور: 1. پیروی از الگوی مرسوم در بررسی تحولات جهان اسلام، 2. ای هام نگاه مادی به تاریخ، 3. عدم دقت در به کارگیری اصطلاحات،

سیاست از جمله موضوعات بسیار مهم و اساسی است که بسیاری از پدیده های اجتماعی و افکار و اندیشه ها را تحت تاثیر خود قرار می دهد و در عقاید و رفتار فرد و جامعه نفوذ دارد - اندیشمندان مختلف نیز در طول تاریخ کوشیده اند درباره مسایل سیاسی جامعه و سیر تاریخی آن، مباحثی ارائه دهند. از جمله این اندیشمندان، آقای دکتر علی اصغر حلبی است که سعی کرده است درباره اندیشه های سیاسی جامعه اسلامی، مباحثی مطرح کند و به جهان اسلام ارائه دهد.

اگر چه آقای دکتر جواد طباطبایی از معدود نویسندگان حوزه علوم سیاسی است که در دو دهه اخیر در اثار خود به طور جدی به دنبال علل فلسفی فراز و فرود تفکر در حوزه معرفت سیاسی ایران است. قالبی که وی تحت عناوین منطق شکست تفکر سیاسی در ایران، بن بست در عمل و امتناع در نظریه از آن استفاده می کند، نقاط ضعف ساختاری و جدی دارد که بخشی از این ضعف ساختاری را می توان تحت عناوین تصلب ایدئولوژیک در تحلیل تاریخ، یکسان انگاری تاریخی، مجهول بودن ضابطه سنجش ادواری تاریخی، فقر تفکر در فهم تاریخ، تحمیل استانداردهای تجدد غربی بر تاریخ و فرهنگ بشری و استفاده از تعابیر موهوم در ارکان تاریخ نقد و ارزیابی کرد.

در این مقاله، کتاب جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران تالیف دکتر حسین بشیریه نقد و بررسی شده است. اهمیت این بررسی از آن روست که می توان نقبی به دیدگاه های رایج جامعه سناسی در ایران زد. فرضیه مقاله آن است که علم جامعه شناسی در دانشگاه های ایران «تمثیلی» است. نه عینی؛ یعنی تحلیل های جامعه شناختی از جامعه ایران، برگرفته از تمثیل جامعه غربی است. حال آنکه نظریات جامعه شناسی در غرب برگرفته از واقعیت های عینی جامعه غربی است.

کتاب ما چگونه ما شدیم، علت اصلی عقب ماندگی ایرانیان، عوامل داخلی - و بالاخص استبداد - معرفی می شود. این کتاب ضمن برخورداری از نقاط مثبت زیاد، چارچوب نظری ندارد و بین اولیت (زمانی) و اولویت (اهمیت یک عامل) تفکیک قائل نمی شود. نویسنده برای اثبات اهمیت عامل استبداد به این نکته اشاره دارد که قبلا عوامل داخلی، زمینه استعمار را فراهم کرده بود.

دانش شناسایی ماهیت روابط میان ملت ها و دولت ها در دنیای امروز، از اهمیت به سزایی برخوردار است. این دانش و شاخه های مختلف آن را می توان به جرات از پویا ترین دانش های بشری قلمداد کرد که با رخ دادن هر گونه تحولی در عرصه نظام بین الملل، باب جدیدی از معرفت در آن گشوده می شود. در متن حاضر تلاش شده است از منظری شناخت شناسانه و با دو نگاه محتوایی و شکلی، یی از مهمترین کتابهای پایه ای دانش روابط بین الملل در زبان فارسی به اجمال بررسی و رویکرد مولف درباره محورها و بحث های عمده روابط بین الملل، ارزیابی و نقد شود.

درس اصول روابط بین الملل به عنوان یکی از درس های اصلی رشته علوم سیاسی، عهده دار تبیین بنیادها، اصول و مبانی کنش ها و واکنش های بازیگران صحنه سیاست خارجی و روابط بین المللی است. نویسندگانی که رنج تدوین متون اصلی و فرعی این درس را به جان می خرند. بی تردید باید آن چنان بر اصطلاحات، مباحث اصلی، مکتب های فکری و پیچیدگی های تصمیم گیری و بازیگری صحنه سیاست خارجی و روابط بین المللی مسلط باشند که متن متقن، هستند. مستدل و مفیدی در اختیار دانشجویان قرار دهند.

در این گزارش، چاپ هشتم یک منبع درسی دانشگاهی با ارزش در زمینه تاریخ روابط بین الملل نقد و بررسی شده است. گذشته از ویژگی های مثبت این کتاب - از جمله توجه دانشگاهیان و عموم مردم به آن - چندین اشکال و ایراد قابل توجه در نگارش و املای متن دیده می شود که برای روانی و سادگی مطلب ایجاد مشکل می کند. علاوه بر اینها، موارد ضعف دیگری مشاهده می شود که با عنوان نقاط ضعف در بخش روش پژوهش و محتوا تجزیه و تحلیل شده است.