مجله علوم انسانی
پیاپی 48 (آذر و دی 1382)

گفتمان چیره دوران رنسانس (تجدید حیات) غربی در نگرش انسان به خویش و جهان، شامل گستره زیر می شود: - بروز و ظهور ایدئولوژی ها (اندیشه های مظام مند با اهدافی خاص)، - هرمنوتیک (توجه به جغرافیای متن، اندیشه های پیشین مولف و خواننده در پدید آوردن و فهم متن)، - سیانتیسم (اصالت دادن به علم تجربی)، - اومانیسم (انسان محوری به جای خدا محوری). سید قطب برداشت تفسیری خود را از قرآن بر پایه ایدئولوژی سازی و نگاهی متعادل به دیدگاه هرمنوتیکی - توجه به جغرافیا و افق تاریخی متن قرآن - مبارزه ای فراگیر با سیانتیسم و اومانیسم بنا می نهد تا چشم انداز معرفت و باورهای مقدس را در آموزه های وحی نمایان سازد که در این مقالهبه گوشه هایی از این مطلب اشاره شده است.

شیخ طوسی از عالمان و متفکران بزرگ جهان اسلام در قرن پنجم هجری است. از استادانی چون شیخ مفید و سید مرتضی بهره علمی برد و از خرمن دانش او ده ها تن از مجتهدان تراز اول خوشه چینی کردند. او آثاری در زمینه های مختلف علمی به دانش دوستان تقدیم کرد که هر کدان از آنها از منابع معتبر و بنیادین علوم اسلامی به شمار می رود. تفیر گرانسنگ «تبیان» یکی از این نمونه هاست. در بین روش های تفسیری، رویکرد کلامی بیشتر مورد توجه شیخ طوسی بوده که بررسی تحلیلی و روش شناختی آن، موضوع این مقاله است.

این نوشتار، نظری انتقادی به تفسیر علمی است که مورد پژوهانه به دیدگاه های تفسیری طنطاوی جوهری در کتاب تفسیر «الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم» می پردازد. با توجه به تعابیر مختلفی که از تفسیر علمی در طول تاریخ این تفسیر در جهان اسلام شده، تفسیر الجواهر مورد مطالعه قرار گرفته است. پس از بیان مقدمه، که در آن اشاره ای گذرا به تعابیر مختلف تفسیر علمی شده است با توضیحی مختصر به معرفی طنطاوی و کتاب تفسیری او که به اختصار تحت نام «الجواهر» از او نام می برم، پرداخته ام.

امیرالمومنین علی (ع) با ملاحظه روایات پرشمار آن حضرت در حوزه تفسیر قرآن و اعتراف دانشمندان برجسته دنیای اسلام، سرآمد مفسران و پیشتاز نسبت به دیگر صحابه در تفسیر بوده است، امام (ع) از روش هایی چند در تفسیر استفاده کرده است: تفسیر قرآن به قرآن، استناد به سخن رسول الله (ص)، که همان تفسیر ماثور است - تفسیر واژگانی قرآن، ارائه نمونه ها و مصادیق آیات قرآن، بهره گرفتن از تاریخ در تفسیر و بیان غریب القرآن از راهکارهای حضرت علی (ع) در بیان آیات قرآن کریم است کهدر این مقاله به آنها پرداخته می شود.

تفسیر کشاف تالیف محمود بن عمر زنخشری از برحسته ترین تفسیرهایی است که از هنگام حضور در عرصه تفاسیر قرآن مجید، ملاک سنجش تفسیرهای قدیم و آهنگساز حرکت تفسیری پس از خود بوده است. زمخشری به دلیل تسلط بر دانشهای مختلف مورد نیاز تفسیر توانسته است از همه آنها استفاده کند و همه آنها را در خدمت تفسیر قرآن قرار دهد. برجسته ترین امتیازات کشاف در بعد مباحث ادبی، موضوعات نحوی و بلاغی و در بعد مباحث کلامی، بیان عقاید معتزلی است.

مرحوم فاضل مقداد سیوری از علمای معروف امامیه در نیمه دوم قرن هشتم هجری است. وی فقیه، اصولی و متکلم بود و در علوم مختلف تبحر داشت. در عظمت علمی او همین بس که دیدگاه های فقهی ایشان، نظر مرحوم شیخ مرتضی انصاری را به خود جلب می کند و باعث می شود تا وی در کتاب گرانقدر «مکاسب» به نقض و ابرام آرای فقهی او بپردازد. این نوشتار، پژوهشی اندک در معرفی روش تفسیری این بزرگوار در کتاب ارزشمند «کنزالعرفان فی فقه القرآن» است.

تفسیر فقهی به عنوان نمونه ای ویژه از تفسیر موضوعی آیات کریم قرآنی، قدمتی دیرینه دارد و به اوایل قرن دوم هجری می رسد. در این نوع تفسیر با گردآوری مجموع آیات احکام قرآن درباره مسائل و موضوعات فقهی به تفسیر و تحلیل آن پرداخته می شود. در یک جا بر اساس ابواب این کتابها تفسیر «زبدة البیان فی احکام القرآن» از محقق اردبیلی از علمای بنام قرن دهم هجری و صاحب مکتب فقهی از جمله تفاسیر خوب، موجز و البته جامع شیعه در باب آیات احکام قرآن مجید است.

تفسیر به رای در میان اندیشمندان علوم قرآنی از مسائل سیاسی و پایه ای است که حل آن همواره نقش به سزایی در میزان و نوع فعالیتهای علمی و تحقیقات قرآن پژوهانه داشته است. این مساله هم به لحاظ معنی و مفهوم و هم به لحاظ تعیین مصداق در میان دانشمندان شده است. این اختلافات اگر چه در حوزه اجتماعی و در مقام تعیین مصداق، موجب تفرقه و تفسیق و حتی تکفیر یکدیگر شده در حوزه نظری و فعالیتهای علمی در مقام ارائه مفهوم و معنا و تعریف ماهوری و تعیین مرزهای تفسیر به رای نه تنها به درگیری منجر نشده، بلکه چه بسا عامل شکوفایی و رشد و کمال و تعالی علمی بوده است.