فصلنامه پژوهش هنر
پیاپی 7 (پای ی ز 1393)

اشاره: دکتر محمدعلی کی نژاد را کمتر کسی در گفت و گوهای مطبوعاتی و رسانه ای دیده است. با وجود مسوولیت چندین ساله دبیری شورای عالی انقلاب فرهنگی و عضویت مستمر در این شورا، ایشان کمتر در رسانه ها دیده میشوند و سر در کار و پای در راه خدمت دارند.
تاسیس دو دانشگاه بزرگ، مهم و موفق کشور در شهر تبریز با 26 سال ریاست دانشگاه از جمله برکات مدیریت وی است که نیاز به توضیح و تشریح ندارد. وقتی پای گفت و گو درباره تبریز پیش میآید، ایشان با اشتیاق و اشراف، ارزش های تاریخی و فرهنگی تبریز را به امروز و آینده پیوند میزند و اطمینان دارد که دوره های شکوفایی و رونق علمی، فرهنگی، هنری و ارتباطی تبریز در سطح منطقه و جهان، و در یک معنا، «نوزایی مکتب تبریز» تکرارشدنی است.
نگرش عمیق دکتر کی نژاد به مباحث علمی و دانشگاهی که حاصل سالها تلاش خستگی ناپذیر است، به ما نیز این اطمینان را میدهد که الگوبرداری از آن چه در ربعرشیدی و شنبغازان به وقوع پیوسته است، از طریق مدیریت، رفتار و جهاد فداکارانه، نظیر آن چه تبریزیان در انقلاب اسلامی و انقلاب مشروطه از خود نشان دادند، می تواند نویدبخش ظهور دوباره تبریزی جهانی باشد.
گفت و گو با وی پیرامون جایگاه تبریز در فرهنگ ایرانی و تمدن اسلامی در پی می آید.

مدیریت شهری در صورت برخورداری از نگرش و بینش درست به ماهیت فرهنگی شهرها، می تواند نقش کلیدی و مهمی در صیانت و احیای ارزش های تاریخی آن ها در عرصه فرهنگ و هنر ایفا کند.
در گفت و گو با شهردار تبریز، پاسخ وی به دغدغه های فرهنگی نویدبخش این است که مجموعه مدیریت شهری، ارزش و اهمیت تاریخی و فرهنگی شهر را می شناسد و امید می رود بر مبنای این شناخت، و درک ضرورت شناسایی ظرفیت های تاریخی این شهر،عملکرد مدیریت شهری و دیگر دستگاه های مسوول، نقش مثبتی و موثری در احیا و تقویت جایگاه تبریز در سطح ملی و جهانی به دست دهد.

اشاره: فرهنگ ایرانی - اسلامی در طی اعصار فراز و فرود بسیار دیده است؛ هجوم های دهشتبار بنیانکن، دشمنان بی رحم، دوستان عاشق، گستردگی و تنگنا، بغض و شقاوت؛ هدایت و حمایت. اما این فراز و فرودها نتوانسته آسیبی بر این پیکر مقدس وارد آورده از پس هر هجومی و آتشی، حیات و روشنی هویدا شده و زندگی چهره نشان داده است. «بوی جان» کارنامه هفت قرن افتخار و آفرینش ادبی را از کمال خجندی تا شهریار شعر ایران مرور می کند، در سرزمینی فرهنگ نهاد و ادب پرور؛ آذربایجان، تبریز.

در نیمه دوم قرن دهم هجری در تبریز قیامی به وقوع پیوست که در نوع خود منحصر به فرد بود. تصور میرود که این قیام از بازتابهای قیامی باشد که در سده های هشتم و نهم هجری در خراسان و آناتولی به وقوع می پیوست و مشارکت طبقات مختلف شهری، به ویژه پیشه وران و صاحبان حرفه را در پی داشت. در این مقاله کیفیت این قیام و الهامگیری آن از سایر قیامهای مردمی سده های پیشین مشخص می شود و در این واکاوی، از جزء به جزء یافته ها و شواهد بهره یابی می شود تا تصویری کلی از آن فراچنگ آید.

هر طالب و سالکی را که خواهش عشق در او برانگیخته شود، مراد و شیخ و انسان کاملی لازم است که طنین صدای الهی از نی وجودش برخیزد و سالک را تا رسیدن به مرحله فنا یاری کند، زیرا بیحضور آن انسان کامل طی این طریق، سرانجامی جز گمراهی نخواهد داشت. پس خضر راهشناسی باید که به راه و رسم منزلها آشنا باشد. مولانا در جستجوی آفتاب حقیقت، تجلی آن را در وجود شمسالدین تبریزی، مردی الهی از اهالی شهر تبریز یافت که پس از غیبت وی، تجلی او را در دل خویش مشاهده نمود. آن فراق و این وصال، آتشی در دل او برانگیخت که شمس تبریزی و شهر تبریز را به اساسیترین مفاهیم شعر مولانا بدل ساخت و شمس تبریزی و شهر مولدش، تبریز در یک سیری صعودی در ذهن و زبان مولانا تعالی مقام یافته و رمزی از آفتاب حقیقت و عالم غیب گردیدند. این مقاله سعی دارد تا با بررسی مقام شمس تبریزی در اندیشه و ضمیر مولانا، نشان دهد که مولانا به سبب عشقی که به پیر و مرشد خود، شمس الدین تبریزی داشت-پیری که اندک اندک برای وی رمزی از حضرت حق شد- تبریز را به عنوان شهری که محل برآمدن انسانهای کامل و عارفان واصل بود ستوده و به صفات نیک مورد خطاب قرار داده و آن را پیک پیامرسان دلتنگی هایش برای شمس تبریزی ساخته و سرانجام به عنوان محل طلوع آفتاب حق، رمزی از عالم غیب و لامکان شمرده است.
این مقاله به شیوه تحلیلی-توصیفی بوده و از طریق مطالعه منابع موجود و تحلیل و بررسی اطلاعات انجام یافته است.

این مقاله تلاش میکند نقش عوامل جغرافیایی و حوادث اثرگذار را در رشد و توسعه تاریخی شهری تبریز مورد بررسی قرار دهد. شهر قدیمی تبریز با سابقه چند دوره پایتختی و به عنوان یکی از کانونهای مهم جمعیتی، نقشی اساسی در تاریخ کشور و منطقه آذربایجان ایفا نموده است و در حال حاضر نیز خود مهمترین کانون سیاسی، اقتصادی و جمعیتی در شمال غربی ایران محسوب میشود. مطالعه عوامل تاثیرگذار در رشد و توسعه این شهر کمک میکند تا با فرآیند توسعه تاریخی شهرهای کشور در دوره های گذشته بهتر آشنا شویم. در این رابطه نقش عوامل جغرافیایی و حوادث مهم در رشد و توسعه شهر تبریز در سه مقطع تاریخی پیش از اسلام، پس از اسلام و دوره حاضر مورد بررسی قرار میگیرد.
یافته های این تحقیق بیانگر آن است که موقعیت جغرافیایی تبریز در سر راه ارتباطی ایران با اروپا و قرارگیری در محل تقاطع راه های منطقهای آذربایجان یکی از عوامل اصلی و زمینهساز رشد و توسعه این شهر بوده است. علیرغم اینکه تبریز در طول تاریخ طولانی با حوادث متعدد چون زلزله های مخرب، بیماری های مهلک و جنگهای ویرانگر و اشغال دشمنان خارجی مواجه بوده است، به دلیل موقعیت مناسب جغرافیایی و استراتژیک خود، بهطور مکرر حیات خود را باز یافته و به شکوفایی رسیده است.

شناخت سازمان شهری تبریز پیش از قاجار از پیچیده ترین مطالعات تاریخ شهر در ایران است و دلیل آن، کمبود اطلاعات در زمینه کیفیت معماری و شهرسازی دوره های مختلف تاریخی پیش از قاجار میباشد؛ زلزله های مکرر و مجاورت با حکومت عثمانی موجب گردید تا شهر دچار تخریب های طبیعی و انسانی شود، ولی دوباره ساخته گردد. در این ساخت و ساز نکتهای که میتواند مورد توجه قرارگیرد بازسازی دوباره آن در مکان اصلی و قبلی میباشد و تبریز هیچ وقت متروکه نشده یا جابه جا نگردید است. این امر باعث شده است تا کف کنونی تبریز 4 متر بالاتر از کف شهر در دوره صدر اسلام باشد و علت اصلی آن ساخته شدن مکرر بر روی لایه های قبلی است. مساله اصلی این تحقیق، یافتن کیفیت شهر تبریز در دوره های مختلف تاریخی تا قبل از دوره قاجاریه میباشد چرا که، کمبود آثار معماری و شهری در دوران مذکور باعث شده است تقریبا هیچ ساختار و سازمان شهری در این دوران قابل شناسایی نباشد و تنها مستندات این دوران، نوشته ها و تصاویر اندک تاریخی است و با مقایسه تطبیقی نوشته ها با اسناد، بازسازی های تصوری از تبریز به صورت دیاگرام های گرافیکی ارایه میگردد.
نتایج تحقیق نشان میدهد تبریز تا قبل از پایتخت شدن در دوره آباقاخان در محدوده جنوبی رودخانه میدان چای و اطراف مسجد جامع و بازار کنونی بوده است ولی در دوره ایلخانی با ساخته شدن باغ صاحبآباد در شمال رودخانه و شهرک ارغونیه و شنب غازان در غرب تبریز، شهر در سمت شمال و غرب گسترش می یابد.

طبیعت یکی از مواردی است که در نگارگری ایران توجه بیشتری به آن شده است و همواره بستری بوده برای نمایش میدان عمل شخصیتها در بزم و رزم، باغ یا صحنه گردش و.... در برخی از مکاتب اهمیت طبیعت پردازی به قدری زیاد بوده که بقیه موارد را کنار زده و در درجه اول اهمیت قرار می گرفت. در اواخر دوره ترکمانان در غرب ایران به خصوص در تبریز نیز اهمیت ویژه ای به طبیعت داده میشود، طوریکه طبیعت بر نقش انسان تفوق می یابد.
هنرمندان مکتب ترکمان تبریز با به ارث بردن اصول نگارگری جلایری (طبیعت پردازی شاعرانه و ابداعات نوین خویش در منظره نگاری و ترکیبات رنگ) و دستیابی به اصول نوین هنرهای تجسمی و رنگ آمیزی دست به ابتکارات جدیدی میزنند که نتیجه آن صحنه های پراحساس از طبیعت با رنگآمیزی غنی است. روش پژوهش در مقاله حاضر به صورت توصیفی، تحلیلی به بررسی روند تحولات طبیعت پردازی در نگاره های این دوره فرهنگی پرداخته است. در نگاره های این مکتب؛ زمینه، طبیعت، کوه، صخره، گیاهان و ابرها به شکل امواج متلاطمی از رنگهای خالص و درخشاناند که درهم رفته اند. نمایش طبیعت به خصوص در قسمت صخره های مرجانی شکل، آنچنان بدیع و غیرواقعی است که حالتی سحرانگیز ایجاد کرده است. وجود مناظر بکر و لطیف، ابرهای پیچان و مواج و تخته سنگهایی که اینجا وآنجا به شکل سر انسان و حیوان تصویر شده اند. بخش اعظم این آثار را مناظر طبیعی می سازد، اندازه عناصر و اشیا کوچک و بزرگ می شود (گلها بزرگ کشیده می شوند) این تغییر اندازه ها به این دلیل است که هر عنصر و شی بتواند در اوج زیبایی و شکوه خود جلوه گری کند.

آغاز قرن دهم هجری با شکل گیری سلسله صفوی مقارن است. شاه اسماعیل اول بنیان گذار حکومت صفوی، شخصی هنر پرور بود. مکتب تبریز2، تحت حمایتهای دولت صفوی و بر پایه هنر ترکمانان و هرات شکل گرفت؛ حمایت های این دوره از هنر و هنرمندان منجر به ایجاد کارگاه های هنری در داخل وخارج دربار شد و کتابت، نگارگری و تجلید به مثابه یک پیشه فرهنگی در میان جامعه رواج یافت.
آیا گرافیزم کتاب آرایی مکتب تبریز 2 رابطه معناداری با اصول گرافیک معاصردارد؟
مقاله حاضر با رویکرد گرافیکی و با هدف معرفی کتابت و صفحه آرایی یک نسخه شاهنامه (948ه.ق/1540.م) دوره صفوی متعلق به مکتب تبریز2 و بهروش توصیفی-تحلیلی تنظیم شده است. تطبیق قواعد کتاب آرایی آن دوره با اصول صفحه آرایی معاصر نشان میدهد که گرافیزم کتاب آرایی معمول و غیر درباری مکتب تبریز2، با اصول صفحه آرایی دوره معاصر شباهت نسبی دارد. یافته های تحقیق نشانگر رعایت اصول دقیق صفحه آرایی در آن دوره و نیز کارکرد هنری مشابه آن در دوره معاصر است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می دهد که اغلب اصول کاربردی صفحه آرایی مکتب تبریز2؛ کاربرد معاصر داشته و در نرم افزارهای گرافیکی نوین نیز تعریف شده است.

اصل شفافیت به معنای حرکت و تکامل هستی از کیفیت مادی به کیفیت روحی در روند کلی معماری جهان نیز دیده می شود و معماری در طول تاریخ به سمت شفافیت و به بیان معمارانه، کم کردن ماده و افزایش فضا حرکت می کند. لکن این روند در معماری ایران به صورت بارزتری خود را نشان میدهد و جهان بینی اسلامی که پس از حضور اسلام در ایران بر این سرزمین حاکم می شود و به اصل تکامل هستی از حالت مادی به حالت روحی معتقد است، به این روند سرعت میبخشد. بارزترین جایگاه این ویژگی در معماری خانه های ایرانی دیده می شود که در دوران صفویه و قاجار به اوج شکوفایی میرسد. تبریز به عنوان شهر ولیعهدنشین در دوران 150 ساله حکومت قاجار، بستر خوبی برای ظهور و تکامل معماری خانه بوده است و روایت شفافیت در این خانه ها به وضوح خوانده میشود.
فضا جوهر معماری است و شفافیت معماری خانه های تبریز را عمدتا بایستی در شفافیت فضایی آن سراغ گرفت. فضا در معماری این خانه ها به حداکثر گشادگی و سبکی میرسد و این امر با تکیه بر دانش و تجربه عظیم ساختمانی و با کاستن از ماده بنا، و به موازات آن، افزایش فضا صورت میگیرد. در معماری از مکعب بنا تا آنجا که ممکن است توسط حیاطها، ایوانها، گشادگی ها، روزنه ها و نورگیرها کاسته می شود و آنچه که از ماده باقی میماند، حداقلی است که برای برپا ماندن بنا لازم است.
از فضا به سلسله فضاها در معماری این خانه ها میرویم؛ سلسله فضاها در خانه های تبریز ضمن اینکه محدوده بوده و شخصیت خود را دارند و از فضاهای دیگر قابل شناسایی هستند، در یک ترکیب کاملا واحد قرار میگیرند، بهطریقی که حرکت انسان در درون سلسله فضاهای یک بنا، حرکتی سیال و لغزنده است و در مجموع یک کلیت واحد فضایی را دریافت میکند. در این خانه ها، فضای درونی بنا، توسط ایوان گشاده آن به فضای بیرونی متصل می شود و مرز بین فضای بیرون و درون از میان برداشته می شود و سلسله فضا، گستردگی بیشتری می یابد. سه فضای اصلی این خانه ها یعنی فضای حیاط، ایوانها و فضای اتاقها با چنان گشادگی به یکدیگر اتصال مییابند که گویی فضای باز از درون بنا عبور میکند و کالبد بنا مانعی در مقابل سیلان فضا نیست و منتهای شفافیت و سبکی در سلسله فضایی آن پدید میآید. الگوی حیاط مرکزی در دوران قاجار با شکستن دیواره های حیاط مرکزی و ایجاد حیاطک هایی در ارتفاع متصل به حیاط اصلی به حداکثر قوت خود میرسد و این الگو در جهت شفافیت تکامل می یابد.

امروزه نشریات ادواری همانند سایر اسناد رسمی از جمله منابع مهم تحقیق به شمار میروند و از نظر وقوف بر مسایل گذشته جهان، منبع عمدهای برای تحقیق در تاریخ اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، هنری و خبری ملتها محسوب می شوند.
روزنامه های دوره قاجار در میان مطبوعات دوره های مختلف ایران از حیث سندیت و قدمت برای تحقیق در امور فوق از اهمیت ویژهای برخوردارند. شهر تبریز نیز در زمان انتشار اولین روزنامه ها (در زمان قاجار) به عنوان دومین شهر سیاسی کشور در انتشار روزنامه های بی پروا و آزاد، حایز اهمیت است.
هدف از مقاله حاضر معرفی ویژگی های ساختاری روزنامه های تبریز دوره قاجار است و در این راستا با ارایه تاریخچه کوتاهی از روزنامه و سیر تکاملی آن به بررسی فضاهای تصویری این روزنام ها می پردازیم.
خصوصیات و جلوه های تصویری این نسخ اغلب ساختاری واحد را دنبال می کنند که ریشه هایش گاه به کتابهای چاپ سنگی دوره ناصرالدین شاه و متاثر از مطبوعات چاپ هند بوده است. یک بررسی کوتاه و اجمالی نشان می دهد که ساختار صفحه آرایی و مصورسازی این روزنامه ها مبتنی بر همان مبانی دوره های قبل نظیر استفاده از سطر، جدول کشی، کتابت و تصویر میباشد.

دوره قاجار به لحاظ ارتباط سیاسی ایران با کشورهای اروپایی عصر حضور شیوه های نوین هنری در عرصه فرهنگی جامعه ایران بوده است. تبریز به لحاظ جغرافیایی که در مسیر اروپا قرار داشته با کشورهای حوزه قفقاز و امپراطوری عثمانی هممرز بوده و از آن طریق با اروپا ارتباط بیشتری نسبت به سایر نقاط کشور داشته است. به همین سبب برخی از هنرها مثل عکاسی، صنعت چاپ و تئاتر و... در تبریز زودتر از سایر مناطق ایران توسعه پیدا کرد. اعزام دانشجویان ایرانی به اروپا و روسیه برای کسب مهارت و هنرهای جدید و همچنین حمایت خاص دربار در این مقوله بسیار موثر واقع شد. هنر تئاتر به مفهوم شیوه آکادمیک اروپایی در ایران وجود نداشت با این حال ایرانیان با جنبه های عمومی نمایش آشنا بودند و آن را در مراسم خاصی مثل تعزیه و... اجرا می کردند. در این میان برای نخستین بار برخی از هنرمندان و نویسندگان آذربایجان به توسعه تئاتر در ایران همت گماشتند و نمایش نامه هایی بهشیوه غربی در تبریز به اجرا درآوردند. در عین حال این نمایشها را با فرهنگ و هنر بومی این سرزمین درآمیختند و صرفا تقلید محض از تئاتر غربی نکردند. از جمله میرزا فتحعلی آخوندزاده و میرزا آقا تبریزی و سایرین قدم های اولیه موثری را در راه توسعه هنر نمایش و نمایش نامه نویسی برداشتند که در دوره های بعد راه این هنرمندان تداوم پیدا کرد.

تبریز شهری است که دوره های تاریخی بسیاری را بهخود دیده و فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. در این میان، در دورهی قاجار این شهر از ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مورد توجه ویژه بوده است. اهمیت تبریز به گونه ای بود که فتحعلیشاه قاجار، حکومت تبریز را به عباس میرزای ولیعهد سپرده بود و در این دوره با توجه به دلایل یاد شده، شاهد افزایش شمار بناهای فاخر و به تبع آن تزیینات وابسته به معماری در شهر تبریز هستیم.
با توجه به خلاء نسبی علمی- تحقیقاتی در زمینه ی دیوارنگاره های قاجاری تبریز، تحقیق حاضر بر آن است که با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و تحقیقات میدانی به بررسی این موضوع بپردازد و در این راستا، دیوارنگاره های قاجاری موجود در 14 بنای تاریخی تبریز معرفی و از لحاظ نوع نقوش، کمیت و قدمت مورد مطالعه و ارزیابی قرار میگیرد و اطلاعات با ارایه تصاویر و جدول هایی جمع بندی می شوند. نتایج پژوهش نشان می دهد، تبریز گنجینه ای پربها از دیوارنگاره های قاجاری را بر دیوارها و سقف بناهای خود به یادگار حفظ نموده که از لحاظ تنوع نقوش انسانی و حیوانی، طبیعت و معماری و تزیینی قابل تامل و بحث بوده و جایگاه خاصی را بهخود اختصاص میدهد. از میان عمده نقوش به کار رفته در دیوارنگاره های قاجاری تبریز، نقوش تزیینی و نقوش انسانی به ترتیب بیشترین سطح نقاشی ها را به خود اختصاص داده اند.

انتخاب تبریز به عنوان مرکز حکومتهایی همچون ایلخانان مغول، آل جلایر، ترکمانان قویونلو و صفویان موجب شد هنرمندان و صنعتگران از سرتاسر ایران در این شهر جمع شوند. جمع شدن هنرمندان در تبریز موجب گردید تا آثار هنری زیادی در زمینه های مختلف هنری همچون نگارگری، کتابت و هنرهای صناعی و تزیینی به وجود آید. یکی از این زمینه ها، معماری و شهرسازی و عناصر وابسته به آنها است و آثار ارزشمندی از این دوره در سرتاسر ایران برجای مانده است، اما دو عامل موجب شده است تا کمتر شناخته شوند؛ اول پژوهش های اندک و دوم، عدم تفکیک میان دوره ترکمانان و دوره تیموریان.
عوامل فوق باعث گردیده است که این آثار در گذر تاریخ به فراموشی سپرده شوند. از جمله این آثار «مجموعه مظفریه» تبریز است و در حال حاضر تنها بنای باقیمانده آن، مسجد کبود میباشد؛ توسعه شهری و عدم کاوشهای علمی در این محدوده، عدم ارایه تصویر مناسب از کیفیت معماری این مجموعه را بهدنبال داشته است، اما اینکه مجموعه مظفریه از چه آثاری تشکیل می شد و این آثار چه ارتباطی با همدیگر داشتند تقریبا هیچگاه قابل تشخیص و تفهیم نیست. هدف این نوشتار روشنکردن تصوری ارتباط بین عناصر معماری مجموعه و روابط شهری آنها است. روش تحقیق در این پژوهش، روش تفسیری-تاریخی با استفاده از منابع نوشتاری و مکتوب تاریخی به همراه مطالعات میدانی بوده است. اسناد اندک تصویری از تبریز و مقایسه تطبیقی با بناهای هم دوره، تنها منابعی هستند که میتوانند درک روشنی از وضعیت مجموعه در دوره های مختلف ارایه دهند.
نتایج تحقیق نشان میدهد مجموعه مظفریه شامل عناصر آموزشی، مذهبی، خدماتی و مسکونی بوده که در مجاورت مسیر تاریخی ورودی کاروانیان از شهرهای ری و اصفهان در محلهای که امروزه بهنام محله خیابان شناخته میشود، ساخته شده بود و شاخصترین ویژگی آن وجود عنصر مرکزی در میانه این بناها بوده است که شاید بتوان آن را با عنصر مرکزی مجموعه ریگستان سمرقند تطبیق داد.

چاپ سربی با چاپ رساله جهادیه 1233ق. (1818م.) و چاپ سنگی با چاپ قرآن 1249ق. (1833م.) برای نخستین بار از راه تبریز به ایران وارد شد. ورود صنعت چاپ به ایران تاثیر شگرفی در گسترش دانش در ایران داشت. کتاب های چاپی در ابتدا کم تزیین بود ولی بعد از مدتی تزیینات و تصاویر به کتاب های چاپی افزوده شد و گونه منحصر به فردی از هنر در ایران پا گرفت.
استاد ستار تبریزی یکی از هنرمندان کتاب های چاپ سنگی است که آثار او در بین سال های1274ق. /1857 م. تا 1276ق./1859 م. در تبریز شناسایی شده است. این پژوهش به معدود آثار چاپی او می پردازد و تلاش می کند تا سبک شخصی او را شناسایی نماید.
ویژگی های چون درشت نمایی پیکره ها، طراحی مجالس درونی با ترکیب بندهای متقارن، ساماندهی ترکیب بندی ها براساس چیدمان پیکره ها، تقلیل و به پس زمینه راندن عناصر مربوط به فضاسازی و... را می توان از ویژگی های سبکی آثار او برشمرد.

در این مقاله تلاش شده است تا تحولات رخ داده در ساختار شهر تبریز در مسیر تغییر آن از یک شهر سنتی به شهری مدرن مورد بررسی قرار گیرد. بدین منظور دگرگونی ها و تحولات ساختاری شهر، از آفرینش اولیه تا دوره قاجار مورد مطالعه و تحلیل معمارانه قرار گرفته است تا در نهایت شناختی از بافت و ساختار شهری تبریز در دوره قاجار به دست آید.
باید اشاره داشت که در دوره قاجاریه، تبریز به عنوان دارالسلطنه حکومتی از لحاظ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارای اهمیت ویژهای بوده است، به نحوی که توسعه سنتی شهر تا اواخر دوره قاجار (سال1300 هجری شمسی) روند رو به رشد خود را طی نموده است، لیکن نکته قابل تامل در این توسعه ها این است که تا اواخر این دوران، شهر همچنان ساختار کالبدی کهن خود را حفظ کرده و فضاهایی چون مسجد جامع، ارگ و بازار، همچنان عناصر کالبدی اصلی شکل دهنده شهر بوده اند، ولی به تدریج با روی کار آمدن حکومت پهلوی در سال1300 هجری شمسی و آغاز فعالیتها و اقدامات عمرانی وسیع، دوران تحول معماری نیز آغاز شد و تاثیرات این تحولات در دگرگونی ساختار شهری، بروز و نمود پیدا کرد.
هدف این مقاله، ارایه فشردهای از تاریخ شکل گیری شهر و دگرگونی های ساختاری آن، در دوره مورد مطالعه است. در تهیه این مقاله، مطالعات کتابخانه ای و مراجعه به اسناد و مدارک نوشتاری و همچنین بررسی و تجزیه و تحلیل نقشه های تاریخی، به عنوان رکن و روش اصلی تحقیق مورد استفاده قرارگرفته است. بدین ترتیب بسیاری از استنتاج های مربوط به دگرگونی های کالبدی بافت شهری، از راه مقایسه و تطبیق نقشه های موجود و همچنین برداشتهای میدانی، به دست آمده است.

منطقه آذربایجان شرقی- بهویژه تبریز- از جمله سرزمینهایی است که بهعلت دارا بودن شرایط مناسب برای ایجاد تحولات فرهنگی و هنری در عصر قاجار، بستر مناسبی برای خلق آثار تجلید روغنی در خور توجه بوده که شاخصترین نمونه های آن در موزه های تبریز موجود میباشد.
در این مقاله با بررسی میدانی آثار تجلید روغنی نایاب عصر قاجار در تبریز، شاخصهای این نوع جلدها از حیث مواد و مصالح، فن ساخت و نقشها و طرحهای بهکاررفته، مورد مطالعه قرار گرفته است.

در دوره ایلخانیان، تبریز به عنوان پایتخت سیاسی پایگاه مناسبی را جهت پایهریزی مکتب تبریز اول که جزو اولین مکاتب نقاشی در ایران است فراهم آورد. بعد از ایجاد ثبات نسبی در ایران توسط هلاکوخان موسس سلسله ایلخانیان، دیگر بار هنرها و بهخصوص هنر معماری و نقاشی شکوفا شدند. در مکتب تبریز اول عناصر ایرانی، چینی، بیزانسی و بغدادی با یکدیگر درآمیخته و سبب شکلگیری نگاره های زیبا و ارزندهای در مکتب تبریز اول شدند. حضور این عناصر گوناگون در کنار عناصر و نقوش ایرانی که در نگاره های سنتی، رنگ و بوی ایرانی بهخود گرفته بودند نشان از غنا و قدرت هنر ایرانی و توانایی هنرمندان ایرانی در بهکارگیری این عناصر به بهترین و زیباترین وجه در آن زمان است. تاثیر عناصر و خصوصیات مکتب تبریز اول محدود به دوره ایلخانیان نیست، بلکه در مکتب جلایریان و مکتب هرات عناصر و خصوصیات مکتب تبریز اول به جذابترین صورت خود را عیان ساخته و سبب خلق آثار باشکوه در مکاتب جلایریان و هرات شدند.
این پژوهش که به روش تاریخی، توصیفی- تحلیلی تدوین یافته دربرگیرنده اهدافی همچون: شناخت ویژگی های نگارگری نگاره های مکتب تبریز اول و تاثیرگذاری مکتب تبریز اول در شکلگیری و غنای سایر مکاتب بعد از آنها در ایران است. نتایج تحقیق نشان داد براساس تصاویر نگاره های مکاتب جلایریان و مکتب هرات، عناصر و المانهای نگاره های شکلگرفته در مکتب تبریز اول در این نگاره ها تاثیرگذار بوده است و در نگاره های همای و همایون اثر جنید در مکتب جلایریان، نگاره های معراج اثر میرحیدر و بارگاه کیومرث، مرگ ضحاک و معراج اثر سلطان محمد، به صورت آشکارا عناصر و همچنین ویژگی های نقاشی های مکتب تبریز اول، قابل رویت است.

بررسی هنر نقاشی در ایران بهویژه پس از ظهور مکاتب تبریز، یکی از راه های مهم شناخت فرهنگ و هنر چند سده اخیر است. نگارگری ایرانی به صورت های گوناگون در سایر هنرها تجلی یافته و از مباحث مهمی است که مفاهیم کلیدی، اثربخشی و تحول در تاریخ نقاشی ایران را دست خوش تغییر ساخته بود. در اوایل دوران صفویه، در نگارگری نوعی آرمانگرایی که متاثر از اقتدار حکام مغول بود دیده می شود که در انتهای این دوره به واقع گرایی نزدیک شده است. در دوران زند و قاجار به دلیل علاقه پادشاهان و گرایش به هنر باستان، آرمانگرایی کاملا بر نگارگری ایران حاکم شد. در اواخر این دوران با شروع ارتباط بیشتر با غرب، گرایش به سبک های اروپایی، کاملا مشهود است و نگارگری را به سوی واقع گرایی و طبیعت سازی سوق داد. صنعت هنر عکاسی و چاپ نیز بر این روند تاثیر به سزایی داشتند. در این تحقیق که به روش تحلیلی- توصیفی و کاوشی با هدف استخراج وجوه مشترک نگارگری مکتب تبریز بر نقاشی های دوره قاجار انجام یافته؛ بر روند شکل گیری نگاری و عوامل موثر بر آن همچون پیکرنگاری، چهره نگاری و شمایلنگاری توجه شده و خصوصیات و ارزشهای آن در زمان حکومت قاجار تحت لوای نقاشی درباری یا نقاشی دستوری و با الهام از هنر قوام یافته، رشید وگسترده در مکاتب تبریز، مورد بحث قرارگرفته است.

آذربایجان از مهدهای فرهنگ غنی ایران در ادوار مختلف تاریخ بوده و اسناد و سوابق مکتوب آن نیز این خطه را منبع الهام و تنویر دانش و فرهنگ ایران زمین معرفی کرده است. در این راستا، شهر تبریز یکی از قدیمیترین شهرهای ایران است که به علت ویژگی های خاص جغرافیایی، از ایام قدیم دارای اهمیت زیادی بوده و به دلیل قرارگیری آن در مسیر جاده ابریشم به یک شهر مهم که به مبادلات کالاها و ترانزیت کمک میکند، بدل شده است. اصلیترین راه های ارتباطی شرق و غرب و شمال و جنوب، از چین به اروپا و از مصر به روسیه از آن عبور کرده و یکی از شهرهای بزرگ اثرگذار بر اهمیت جاده ابریشم بوده است. از قرون وسطی به بعد، بازارهای این شهر نقش تجاری، مذهبی، سیاسی و اجتماعی خود را توامان در جامعه شهری اعمال کردهاند. این مهم باعث شده است که این کهن شهر و بازار آن از دیرباز مورد توجه سیاحان و نقل سیاحتنامه های ایشان قرار گیرد. در این نوشتار با کاوش در منابع، سفرنامه ها و منابع مکتوب دیگر به بررسی نقش و جایگاه شهر تبریز و بازار آن از دیرباز تاکنون و فعالیتهای سیاسی آن در گذر تاریخ اشاره شده است. نتایج تحقیق در جداول جداگانه شامل منابع مکتوب و متون تاریخی با شرحی از بازار و کهن شهر تبریز و گاهشماری وقایع تاریخ معاصر تبریز ارائه شده است.

اینطور بهنظر میرسد که متخصصان، تاریخ هنر ایران در دوران حکومت قراقویونلوها (873-782ه.ق.) و آق قویونلوها (914-780ه.ق.) را به مدت طولانی کنار گذاشته و آنها را طفیلی همسایگان مشهور تیموریشان (912-771ه.ق.) تلقی کردهاند. چنین وضعیتی مرا بر آن داشت تا بخواهم تاریخ این دو سلسلهی ترکمان را بازنگری کنم و از خود بپرسم که آیا آثار هنری آنها این قدر شبیه به تیموریان است که جایی برای نگارش آنها در تاریخ نبوده است؟ با چنین دیدگاهی بود که در بین سالهای 2005 تا 2010 میلادی در قالب رساله دکترا به مطالعه تزیینات معماری و کاشی های سرامیک این دو اتحادیهی ایلی ترکمان پرداختم. امیدوارم بتوانم در این مقاله قسمتی از این پژوهش را که بیش از همه مرا به تامل واداشت برایتان بازگو کنم.

شهر تبریز از دیرباز یکی از کانونهای مهم در عرصه فعالیتهای فرهنگی، سیاسی و نظامی ایران بوده است. در عصر قاجار نیز، به دلیل حضور افراد صاحبنظر و دارای اندیشه پیشرو، صنعت چاپ ابتدا در تبریز رونق گرفت و سپس در شهرهای دیگر ایران رواج یافت. در این مقاله ابتدا به تاریخچه ورود چاپ به تبریز پرداخته شده و سپس همگامی میرزا علی فلی خویی و استاد ستار، دو هنرمندی که همگام با فنون عصرشان به تصویرگری کتب چاپسنگی پرداختند، مورد بررسی قرار گرفته است.
آقا محمدخان قاجار «حکومت مرکزی مقتدری» در ایران پیریزی کرد و تهران را پایتخت قرارداد. از فعالیتهای شخصی او در زمینه هنر میدانیم که گهگاه دو تار مینواخت، ولی فرصت پرداختن به امور هنر و ادبیات را نداشت. برادرزاده و جانشین او فتحعلی شاه، شعرا و هنرمندان را بسیار مورد توجه قرار میداد. وی فردی آگاه به تاریخ ایران و ادبیات فارسی بود و «غزلیات بسیاری از او به تخلص خاقان باقی مانده است.
در دوران این پادشاه، فرزندش عباسمیرزا نایبالسلطنه (1203-1249 ه.ق) به همراه میرزا بزرگ قائم مقام (؟ - 1237 ه. ق) از افرادی بودند که نهضت تجددخواهی ایران را از شهر تبریز آغاز کردند.

با حمله ویرانگر مغول به ایران، با اینکه چند صباحی هنر این مرز و بوم گرفتار رکود گردید، اما دیر زمانی به طول نمیانجامد که بار دیگر زمینه های رشد مهیا میگردد. تبریز در این زمان سرای هنرمندان و مرکزی برای جلب اندیشمندان و هنرمندان است. این شهر با ایفای نقشی مهم در بسترسازی مناسب برای نگارگری توانست عنوان دو مکتب (مکتب تبریز نخست یا ایلخانی، مکتب تبریز صفوی) را بهنام خویش به ثبت رساند. بسیاری از بنیادهای نگارگری در مکتب نخست پایه گذاری گردید. در آمدن مصورسازی کتاب از انحصار کتب علمی و تعمیم آن به کتب تاریخی و ادبی، تعاملات فرهنگی و هنری با شرق و غرب و تاثیرپذیری از هنر آنان از جمله دستاوردهای این مکتب است.
همچنین این دوره با پرورش و معرفی هنرمندانی صاحب سبک و انتقال نبوغ و توانایی آنان به نسلهای بعدی، توانست پایه گذار مکاتب بعدی نگارگری گردد.

جشنواره بین المللی خلاقیت و نوآوری تبریز در هنرهای اسلامی و صنایع دستی با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مرکز تحقیقات تاریخ، فرهنگ و هنر جهان اسلام (IRCICA) وابسته به سازمان همکاری اسلامی، از 18 تا 25 اردیبهشت ماه 1394 در پردیس مرکزی دانشگاه هنر اسلامی تبریز برگزار شد. در این نوشتار بر آنیم تا ضمن معرفی مختصر جشنواره، نگاهی به بخش نمایشگاهی و آثار ارایه شده در بخشه ای بین المللی و ملی داشته و همچنین فواید و دستاوردهای این جشنواره را مورد بررسی قرار دهیم و به این پرسش پاسخ دهیم که آثار ارایه شده در این جشنواره را چگونه میتوان تعریف و دسته بندی کرد و نسبت این آثار با هنر اسلامی چیست؟
بررسی آثار ارایه شده بیانگر آن است که گرایش غالب در این جشنواره «هنرهای اسلامی مدرن» است، رویکردی که بین سالهای 1950 تا 1990 در جهان اسلام برجسته بود و از سویی ریشه در سنت و از سوی دیگر ریشه در بینش هنری غرب داشت. در این رویکرد غایت هنرمندان نه بازگشت به هنر اسلامی بلکه خلق آثاری است که در عین جدید بودن با میراث نیز پیوند داشته باشد.