نشریه تاریخ پزشکی
پیاپی 18 (بهار 1393)

گیاه شناسان مسلمان، در آثار خود، به صورت پراکنده و نامنظم، اطلاعات فراوانی ارائه داده اند. با توجه به این که در تمدن اسلامی، رازی، یکی از برجسته ترین پیشگامان عرصه دانش گیاه شناسی می باشد، در این مقاله، برای اثبات این فرضیه که گیاه شناسان مسلمان، روشی خاص و منحصر به فرد در مطالعات گیاه شناسی داشته اند، آثار شاخص او، الحاوی فی الطب، المنصوری فی الطب و منافع الاغذیه مورد مطالعه قرار گرفته است.
روش پژوهش، توصیف تطبیقی با تحلیل نتایج است. در این روش، ابتدا اطلاعات پراکنده در این آثار جمع آوری، سپس طبقات، ریخت شناسی و اکولوژی گیاهان ترسیم شده است، نهایتا با تطبیق این اطلاعات با دانش جدید، روش رازی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفت.
روش رازی، بررسی مستقیم یک گیاه در محیط رویشی آن می باشد. او از طریق مشاهده مستقیم و تجربی، توصیف دقیقی از اندام ها و زیست گاه های مناسب گیاهان ارائه داده است. ثبت دقیق و منظم این اطلاعات، توام با جزئیات در ذیل هر گیاه، پایان بخش روش علمی او در گیاه شناسی است.
روش رازی قابل تطبیق با روش گیاه شناسی نوین است. روش علمی، معیارهای مشخص توصیفی و اصطلاحات تخصصی آثار او، در متون گیاه شناسی اسلامی، مورد استناد بوده است. تنها نقطه ضعف، عدم پرداختن به مباحث فیزیولوژی گیاهی است.

یکی از مولفه های مهم در بحث سلامت هر جامعه، بهداشت عمومی است که دانش و هنری جهت پیشگیری از بیماری و تامین، حفظ و ارتقای تندرستی و توانمندی انسان است که منجر به توسعه جامعه می شود. این مولفه را می توان در دوره های مختلف تاریخی بررسی تا به تکمیل تاریخ پزشکی کشور کمک کرد.
یکی از مهم ترین دوره های تاریخ پزشکی ایران، عصر قاجار است که در آن دوره، سیاحانی به ویژه از اروپا به ایران آمدند و اوضاع بهداشتی ایرانیان را در سفرنامه های خود تشریح کردند. پرسش اصلی این مقاله آن است که دیدگاه سیاحان غربی به بهداشت عمومی مردم ایران اعم از بهداشت فردی و محیطی در دوره قاجار چه بوده است.
دیدگاه این سیاحان هرچند فاقد جامعیت کافی است و مصون از خطا و اشتباه نیست، ولی به هر حال گزارشی از آن دوره تاریخ است که باید پس از جمع بندی، مورد نقد و بررسی قرار گیرد. یافته اصلی این پژوهش، مواجه بودن مردم با چالش های بهداشتی و نامناسب بودن اوضاع بهداشتی در دوره قاجار از دید سیاحان غربی است که منجر به بروز بیماری هایی به ویژه بیماری های واگیر می شده است.
پژوهش حاضر به روش اسنادی است که به دلیل خصلت تاریخی آن به صورت کتابخانه ای است.

گسترش دامنه گشایش های اسلامی به سرزمین های همجوار در دوره های اسلامی و در طول قرن های متمادی، فرصت مناسب بررسی و پژوهش در علوم گوناگون را برای دانشجویان و علم آموزان عرب زبان آن زمان فراهم نموده بود. بیشتر آثار این دوره ها را از سال 21 هجری همزمان با فتح ایران به دست اعراب مسلمان تالیف و تدوین شده می یابیم، اگرچه تالیفاتی نیز به پیشتر از این سال باز می گردد یا دست کم چندسال پس از این رویداد تاریخی تدوین و تالیف گردیده است. بنابراین ما شاهد یک جنبش بی مانند در عرصه های گوناگون علمی و ادبی هستیم. افت وخیزهای پیاپی در ارتباط با علوم گوناگون، نوعی جنبش پیچیده را در این دوره ها به وجود آورده است. از مهم ترین این پدیده ها گرایش فراگیر نگارش به زبان عربی در میان اهل علم و ادبیات است. علوم طبی در این میان به دلیل شرایط حاکم و میل و گرایش اعراب در جهت پیشرفت و اخذ نشانه های تمدن آن دوران، نزد محققان دارای اهمیت بسیاری گردیده است. با گذشت زمان و با گسترش گشایش ها و فتح آندلس در سال 92 هجری، که در حدود اسپانیای امروزی قرار داشته است، این رویدادها به راهیابی زبان عربی به آندلس و اشتیاق به تالیف کتاب های طبی به این زبان انجامید. با رسوخ علم در سراسر سرزمین های اسلامی فتح شده، رونق علم پزشکی را در قرن ششم هجری شاهد هستیم. ابن زهر که در زمره این طبیبان است با تالیف کتاب «التیسیر فی المداواه و التدبیر» به انتقال علوم زمانه خود با سبک نوشتاری علمی ویژه ای می پردازد. ما در این مقاله به تبیین آثار و شیوه های علمی و ادبی نوشته های ابن زهر، در کنار تحلیل مختصری از اهمیت سبک نوشتار طبی این کتاب ارزشمند می پردازیم.

سوابق[i] بهداشتی و درمانی یکی از گروه های مهم اسناد و مدارک[ii] را تشکیل می دهند. یکی از دلایل این اهمیت آن است که این سوابق مستقیما با مساله مرگ و زندگی افراد در ارتباط می باشند. با توسعه علوم و پیشرفت شیوه های بهداشتی درمانی، تولید این قبیل سوابق شدت گرفت و روزبروز بر اهمیت و تعداد آن ها افزوده شد، هرچند امروزه با کمک رایانه، از شدت رشد سریع گذشته سوابق فیزیکی و انباشتگی بایگانی ها کاسته شده است، اما گاه افزونگی داده ها و حتی اطلاعات غیر مفید مانع از حصول سریع و دقیق پژوهشگران این حوزه به اطلاعات مورد نیاز می شود.
اگرچه ممکن است برخی پژوهشگران حوزه سلامت و به ویژه پزشکان تمایل داشته باشند به دلیل اهداف پژوهشی خود، تمام سوابق را نگهداری کنند، اما این کار عموما ممکن نیست. برای دسترسی به بهترین نتیجه، مدیران اسناد با همراهی آرشیودارها به تعیین تکلیف سوابق می پردازند. در واقع نتیجه ارزشیابی توسط آرشیودارها، انتقال سوابق با ارزش موقت به بایگانی راکد (ملی) و سوابق دارای ارزش دائمی نگهداری (اسناد) به آرشیو، و صدور مجوز امحا اوراق فاقد ارزش (زائد) می باشد. در مقاله حاضر ارزش سوابق بهداشتی درمانی، دلایل و چگونگی ارزشیابی آن ها، روش های شناسایی سوابق باارزش و سوابق فاقد ارزش، مورد بررسی قرار خواهد گرفت

با گشایش کنسول گری روسیه در مشهد، یکی از اقدامات سرکنسول ها، توجه به مسائل بهداشی و پزشکی در مناطق تحت نفوذشان بود. شهر مشهد به واسطه موقعیت راهبردی و وجود اتباع روسی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. ایجاد درمانگاه، بیمارستان و خرید داروهای جدید موجب شده تا زمینه های گذر از پزشکی سنتی فراهم شده و تلاش نمایند تا زمینه های پزشکی نوین در مشهد به وجود آید. خدمات پزشکی روس ها را می توان در دو محور درمانی و بهداشتی مورد بررسی قرار داد. نخست ایجاد بیمارستان، تاسیس داروخانه و خرید دارو. دوم جلوگیری از بیماری های طاعون، تیفوس و اقدامات پزشکان روسی.
در این مقاله تلاش می شود ضمن بررسی خدمات پزشکی روس ها در مشهد، به زمینه های پزشکی نوین پرداخته شود.

مکاتب طبی قدیم در سرزمین های مختلف جهت دستیابی به تشخیص و درمان کاربردی و درست، با بهره گیری از قانون طبیعت، اجزای بدن انسان را بصورت نظام مند و کلی در الگوهای گوناگون، طبقه بندی و برای هر کدام ارتباطات و شبکه هایی قائل بوده اند. در نگاه آن ها انسان جزئی از طبیعت کلی جهان هستی بوده و رابطه انسان و جهان، در نزد اقوام مختلف تحت «قانون طبیعت» شناخته شده می باشد. این قانون در دیدگاه ایرانیان با نام های «اشا» و یا «قوانین کلیه» و در نزد اهل ختا با اسم «تائو[i]» نام گذاری شده و محوریت این قانون بر اساس تعادل اجزای بدن انسان با تمرکز بر روی کانال های انرژی تعریف شده است.
طی بررسی منابع با ارزش در مباحث پایه در سه مکتب طبی ایران، چین و هند به جستجوی ابزارهای متعادل کننده بدن پرداختیم که بعد از بررسی های مفصل به مسیرهای کانال های انرژی با یکسری از واژگان کلیدی مانند عروق غلاظ، چاکرا و مریدین برخورد کردیم که در نهایت به جمع بندی و تطبیق کلی آن ها پرداختیم.
یکی از راه های ایجاد و برقراری تعادل در بدن انسان، اعتدال اخلاط و اعضا با محوریت کانال های انرژی بوده که همواره بایستی وجود داشته تا انسان بتواند دارای سلامتی خوبی باشد. این کانال های انرژی که در مکاتب مختلف طبی دارای اسامی گوناگونی مانند عروق غلاظ، چاکرا و مریدین بوده تا حدود زیادی به هم شباهت داشته و عملکرد یکسانی را از خود بروز می دهند. در منابع طب کهن، توجیه یکسری از مکانیسم های فیزیوپاتولوژی و تشخیص و درمان برخی از بیماری ها از این طریق بیان شده است.
بحث: در منابع طبی مختلف دیدگاه طبیبان در مورد «قانون طبیعت» همواره مورد توجه بوده و آن ها با بهره گیری از این قانون یکسری الگوهای تشخیصی و درمانی را طراحی کرده و امروزه برخی از این روش ها با جزئیات بیشتری مطالعه و تحقیق شده و تا حدودی مورد تایید قرار گرفته اند. اعتدال در اعضای مختلف بدن موضوعی است که به صورت جزئی خود نمایانگر «قانون طبیعت» در بدن انسان می باشد که امروزه در برخی از مفاهیم فیزیولوژی و ایمونولوژی قابل اثبات می باشد.
با توجه به افزایش اقبال جامعه دانشگاهی به مکاتب طبی کلی نگر شایسته است یکسری مفاهیم اولیه و اساسی به صورت دقیق و موشکافانه مورد تحقیق قرار گرفته تا در آینده با طراحی الگوهای تشخیصی و درمانی جدید شاهد شکوفایی دانش پزشکی در زمینه بیماری های مزمن و پیچیده باشیم.
با توجه به افزایش اقبال جامعه دانشگاهی به مکاتب طبی کلی نگر شایسته است یکسری مفاهیم اولیه و اساسی به صورت دقیق و موشکافانه مورد تحقیق قرار گرفته تا در آینده با طراحی الگوهای تشخیصی و درمانی جدید شاهد شکوفایی دانش پزشکی در زمینه بیماری های مزمن و پیچیده باشیم.

با بررسی و مطالعه برگ های تاریخ پزشکی کهن در تمدن ایران و اسلام می توان دریافت که ایرانیان از همان زمان های پیشین به رعایت موازین اخلاقی به ویژه در طب توجه ویژه ای داشته اند و دانشمندان و حکیمان بزرگی در این سپهر از کهن تاکنون درخشیده اند. یکی از حکیمان بزرگ و عالی قدری که در این مسیر خوش درخشیده است سیدحسین حکیم (ره) می باشد.
آیت الله حاج سیدحسین حکیم فرزند عالم و عارف نامدار، حاج سیدعلی شوشتری در قرن سیزدهم هجری قمری می زیسته است. وی در روزگاران جوانی در نجف به تحصیل علوم و تکمیل دروس فقهی اشتغال یافت و پس از رسیدن به پایه اجتهاد در شوشتر ساکن شد و در همانجا به عنوان امام جماعت یکی از مساجد منسوب شد و به ادای نماز جماعت و خدمت رسانی به مردم در امور مختلف مشغول بود. به دنبال درمان برخی بیماران بر اساس دستورات پزشکی ابن سینا در کتاب قانون و نیز مهارت و استعداد ذاتی و خدادادی و ذکاوت سیدحسین حکیم در زمینه طب بالینی و تجربی و بنا به درخواست برخی اطبای معروف دزفول از جمله سیدعلی طبیب و همچنین استقبال چشمگیر و رضایت مردم از ایشان در این امر، این حکیم فرزانه به امر طبابت اشتغال یافت.
از ویژگی های شاخص این حکیم توانا، منش اخلاقی و رفتاری والای ایشان در تعامل با مردم و در امر طبابت و درمان بود به طوری که نیکی های اخلاقی و رفتاری وی سال ها پس از درگذشت ایشان همچنان بر سر زبان ها جاری بود.
هدف از این مطالعه، معرفی سیدحسین حکیم به عنوان طبیبی توانمند و الگویی ارزشمند در عرصه اخلاق پزشکی و به عنوان خادمی دلسوز برای مردم در حوزه طبابت و درمان است.