فصلنامه نقد کتاب هنر
پیاپی 3-4 (پاییز و زمستان 1393)

با ورود مدرنیسم و نوگرایی به نقاشی ایران، نقاشی کمال الملک و شاگردانش به دست فراموشی و بی مهری سپرده شد و برای زمانه جدید، زبان و مضامین آن کهنه و ناکارآمد و سست و لق می نمود. از همین رو به تندی با پیروان مکتب کمال الملک برخورد شد. حالا پس از هفتاد سال از آغاز جریان نوگرایی در هنر ایران، افتتاح موزه «مکتب کمال الملک» در باغ نگارستان واقع در میدان بهارستان تهران، و انتشار کتابی با همین نام توسط نشر پیکره می تواند راه تازه ای برای پژوهش درباره این دوره از هنر ایران باشد.

کتاب هفت اصل تزئینی هنر ایران که به بازنمایی اصول مرسوم در مبانی هنرهای سنتی ایران پس از اسلام می پردازد، کتابی است که توسط نشر پیکره در تابستان سال 1393در 1500نسخه به چاپ رسید و وارد بازار شد. این کتاب را استاد دکتر یعقوب آژند به نگارش درآورده و مشتمل بر مباحثی است که در 9فصل، در 206 صفحه، و با ارائه 130تصویر رنگی و سیاه وسفید، اصول هفتگانه نقاشی ایرانی را به تفکیک مورد بررسی قرار می دهد. مباحث ارائه شده در این کتاب بیانگر اصول معین و مشخص به کارگرفته شده در مبانی تصویری هنرهای سنتی ایران، و به تعبیری هنر اسلامی است که ساختاری جدایی ناپذیر از آن به حساب می آید. بخش غالب مباحث و مطالب مطرح شده در این کتاب در نظر ندارد ایده ای نو به خواننده دهد بلکه در بردارنده مطالبی برگرفته شده از مجموع مقالات و کتاب های به نگارش در آمده توسط مولف طی سالهای متمادی است. به نظر می رسد تفاوت این کتاب با سایر مباحث مولف در آن است که در این جا همه اصول هفتگانه یک جا معرفی و مورد بررسی قرار گرفته است و این امکان به پژوهشگران و دانشجویان داده شده است تا بتوانند با این اصول که بار مفهوم تزئینی را به نقاشی سنتی ما بخشیده است در یک مجموعه، همچون دایره المعارفی کوچک، آشنا شوند.

با تصرف شبه قاره هند در سده اول هجری (8 میلادی) توسط مسلمین، طبیعتا فرهنگ و هنر این سرزمین کهن به تدریج وارد عرصه ای شد که بسیار متاثر از نوع اسلامی آن بود. تاثیر این روند دینی و فرهنگی با استمرار در سده های آتی، خود را به دوره ای رساند که در آن مغولان در هند (گورکانیان) سلطنت می کردند. در این میان، نگارگری و نقاشی ازجمله هنرهایی بودند که جایگاه ویژه ای را در کنار معماری اسلامی این سرزمین پیدا کردند و رشد چشمگیری یافتند. در این رویه، آلبوم های هنری که عموما از گردآوری و تجلید ورق هایی از صفحات مینیاتور به دست می آمدند به انواع هنری باارزشی بدل شدند که از آن قبیل، می توان به آلبوم هنری شاه جهان، پادشاه افسانه ای هند، اشاره کرد. آن چه در این نوشته نیز مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته، در واقع برگ هایی از همین آلبوم است که نمونه هایی از آن، با ذکر پیشینه ای از هنر اسلامی در هند و پادشاهی شاه جهان و هنرهای دوره وی معرفی و تحلیل گشته است. لازم به ذکر است که این مرقع به همراه سه مرقع دیگر، مرقع گلشن، مرقه مینتو و مرقع ایران و هند، در کتاب تازه چاپ میرعلی هروی: منتخبی از مرقعات ایران و هند در موزه های جهان (کرج، رواق هنر، 1392)، معرفی شده و برخی نگاره های آن، غیر از آنچه در این مقاله به آن پرداخته شده، در کتاب منتشر شده است.

امروزه هنر محیطی که یکی از شاخه های هنر جدید است تقریبا در همه جای دنیا مطرح، و پذیرای مخاطبان خاص و عام شده است، تا جایی که در برخی موارد خود مخاطب نیز جزئی تفکیک ناپذیر از اثر است. هنر محیطی هنری است با گرایش های مختلف که سعی دارد، با نگرشی نو به رابطه انسان با طبیعت بپردازد و راهکارهایی جدید برای همزیستی با محیط اطراف در اختیار بگذارد. این هنر به محیط و منظر غنا می بخشد که در عرصه عمومی متجلی می شود و در شکل گیری معنای محیط نقش مهمی ایفا می کنند. هنر محیطی اغلب به صورت کلی برای نامیدن گرایش هایی چون هنر بوم شناختی (Eco Art)، هنر در طبیعت (Art in Nature)، هنر ترمیم (Restoration Art)، وغیره به کار می رود.

اخیرا کتاب ویترین، مجموعه مقالاتی درباره تاریخ طراحی جلد کتاب در ایران و گزیده ای از سی وپنج سال طراحی جلد کتاب های معاصر ایران، منتشر شد. این کتاب به دو بخش، مقالات به قلم پریسا تشکری، مجید کاشانی، محمدرضا ریاضی، آیدین آغداشلو، ابراهیم حقیقی، بیژن صیفوری، استیون هلر و حسن کیائیان، و آلبوم طرح جلدها تقسیم می شود. مطالبی که در این کتاب آمده است، هم از نظر محتوا و هم از منظر کتابشناسی و رویداد تاریخی مشکلات فراوانی دارد؛ از تاریخ نگاری ابتر که در آن دیده می شود تا ادعای سترگ و نتایج خرد، که همگی در کنار هم این کتاب را باوجود زیبایی بصری که به بیننده القا می کند، منبعی ناقص در پژوهش های بنیادی معرفی می نماید. ضعف محتوایی از یک سو و نگاه کاملا یک سویه و جهت دار به آثار از دیگر سوی، را می توان از دلایل ضعف عمده این کار دانست. گرچه بسیاری از پژوهشگران این کتاب را ستوده اند، با توجه به نداشتن استانداردهای لازم در تهیه یک کاتالوگ نمایشگاهی و دخالت سلایق شخصی در این امر، و همچنین دردست نبودن اصولی دقیق برای انتخاب تصاویر جلدها و غیره، نمی توان آن را در رده کتاب های مورد توجه جامعه پژوهشی قرار داد و بهتر بود از تاریخچه چگونه جلدشدن کتاب به تاریخچه چگونه طراحی شدن جلد کتاب تغییر مسیر و نگرش می داد؛ هرچند که بودن این دست کاتالوگ ها و زحمتی که برای تهیه و چاپ آن کشیده شده، در خور تقدیر است.

در حالی شاهد توسعه روزافزون مقاطع دانشگاهی در حوزه فرش دست بافت هستیم که فقر منابع معتبر و دست اول به شدت احساس می شود. اندک کتاب های منتشر شده در این حوزه نیز عاری از اشکال و ابهام نیستند. در این مقاله، کتاب شناخت فرش، برخی مبانی نظری و زیرساخت های فکری با تاکید بر سلسله صفوی و تحولات قالی بافی، با هدف بسط زمینه های مطالعاتی تاریخ فرش ایران و با تمرکز بر تحلیل محتوای کتاب، به شیوه توصیفی تحلیلی نقد شده است. این پژوهش در دو محور «بررسی شکلی و محتوایی کل کتاب» و «سلسله صفوی و تحولات قالی بافی» که برفصل های پنجم تا هفتم تاکید دارد، تنظیم شده است. این مطالعه نشان می دهد این کتاب در محورهایی چون تناسب عنوان کتاب با محتوای، فرضیه ها و دلایل، و تحلیل مباحث تاریخی هنر ایران نیازمند بازنگری و اصلاح است.

کتاب سینمای وسترن مجموعه ای گزیده و کم حجم درباره سینمای وسترن است که در آن سعی شده مباحث اصلی در مورد این گونه سینمایی به طور اجمالی بررسی شود. اما این موضوع سینمای وسترن آن قدر گسترده و مفصل است که این کتاب 230صفحه ای حق مطلب را در موردش ادا نمی کند. کتاب سینمای وسترن برای یک آشنایی کلی با این ژانر سینمایی منبع مناسبی است؛ به خصوص برای نسل جوان که با اینترنت محشور شده اند و معمولاحوصله مطالعه کتاب (به خصوص کتاب های حجیم) را ندارد.

رشته طراحی پارچه و لباس یکی از رشته های دانشگاهی در گروه هنر است که با وجود گذشت سال ها هنوز نتوانسته است جایگاه شایسته ای در میان سایر رشته های تحصیلی کسب کند. هنوز هم اصحاب هنر این رشته را همچون یک گرایش فرعی از سایر رشته های هنری می دانند و برای آن جایگاهی پایین تر از دیگر شاخه های هنر قائل هستند. به تبع این امر، نویسندگان و مولفان نیز کمتر به سراغ انتشار کتاب در رشته طراحی پارچه و لباس می روند که نتیجه آن کمبود کتاب در این زمینه برای مراجعه دانشجویان و علاقه مندان است. فقدان نیروهای آموزش دیده متخصص در سطح تحصیلات تکمیلی در این رشته نیز مزید بر علت شده است که شاهد حداقل کتاب های منتشرشده در این حوزه باشیم؛ هر چند روند ارائه کتاب های مختلف مربوط به این رشته در سال های اخیر شتاب چشمگیری به خود گرفته و چشم انداز امیدوارکننده ای برای علاقه مندان این رشته در هر سطحی از تحصیلات ترسیم نموده است. در این میان لازم به ذکر است آثار منتشر شده در شاخه تاریخ پوشاک و طراحی لباس از نظر تعداد عنوان به مراتب بیشتر از پارچه است. به این ترتیب هر کتابی که در شاخه طراحی پارچه تالیف می شود حکم کیمیا دارد و کتاب تاریخ پارچه و نساجی در ایران، نوشته دکتر فریده طالب پور، از این دسته آثار است. در این مقاله برآنیم که ضمن معرفی این کتاب ارزشمند، نقدی نیز بر آن داشته باشیم.

ارزیابی و داوری اخلاقی کارهای هنری موضوعی امروزی نیست و تاریخش به فرهنگ های باستان و اندیشه های کهن باز می گردد؛ گویی با پدیدآمدن نخستین و ساده ترین نمودهای هنری، پرسش از اخلاقی بودن آن ها نیز پیش آمده است. برخی از منتقدان، باور همگانی به همبستگی هنر و اخلاق را نمی پذیرند و می کوشند استدلال های فراوان در جدایی ارزش های هنری و اخلاقی پیش نهند و برخی نیز چون نئل کرل آن را درست و توجیه پذیر می دانند. در آغاز این جستار به اندیشه های کرل و نوشته های او درباره ی هنر و فلسفه ی هنر پرداخته می شود و سپس با تمرکز بر دو مقاله او از کتاب هنر در سه بعد (Art in Three Dimensions) که به فارسی برگردانده شده است، استدلال های او در رد جدایی هنر و اخلاق بررسی می شود. کرل در این مقاله ها نخست به بازگویی استدلال های هواداران خودآیینی هنر می پردازد و سپس به آن ها پاسخ می دهد. نویسنده نیز در این جستار، پاسخ های کرل را واکاوی می کند و پرسش هایی دیگر را پیش می نهد و در پایان چنین نتیجه می گیرد که پرسش از نسبت هنر و اخلاق همچنان گشوده است و رویکرد تحلیلی و شناختی کرل اگرچه سودمند است، نمی تواند پایان دهنده این پرسمان فلسفی و زیبایی شناختی باشد.

در ایران و در میان کتاب هایی که با موضوع روش تحقیق و پژوهش منتشر شده اند، کتابی که به طور اختصاصی به روش تحقیق در هنر پرداخته باشد موجود نبوده، دانشجویان و پژوهشگران هنر سال ها به ناچار از کتب رشته های دیگر بهره برده اند. کمتر از دو سال است کتاب راهنمای تحقیق و نگارش در هنر به عنوان منبع اصلی درس روش تحقیق برای دانشجویان مقطع کارشناسی ترجمه و منتشر شده است. مقاله حاضر ضمن بررسی و ارائه شرحی مختصر از محتوای این کتاب، نگاهی از سر نقد به مطالب آن داشته و کوشش می کند تا برخی ویژگی ها و کاستی های آن را از منظر پاسخ به نیازهای آموزشی این درس مورد ارزیابی قرار دهد. در پایان نیز با طرح دو موضوع که در ارتباط با نتایج بررسی کتاب مورد بحث هستند و جای خالی آن ها در منابع آموزشی کشور وجود دارد، بر ضرورت رفع آن ها تاکید و پیشنهادهایی ارائه شده است.

فرانسیس بیکن نقاش بریتانیایی چهره ای شناخته شده برای جامعه هنری ایران است. کتاب حاضر چندمین کتابی است که درباره این هنرمند و نقاشی هایش به زبان فارسی برگردانده شده است. نکته قابل توجه، تمرکز کتاب روی یکی از مجموعه نقاشی های بیکن است. نوشته دیویس از سه بخش تشکیل شده است: مقاله دیویس، مصاحبه او با بیکن و سالشمار زندگی هنرمند. بررسی متفاوت منتقد از کارهای بیکن همچنین پاسخ های هوشمندانه و قابل تامل هنرمند در مصاحبه کتاب را تبدیل به دریچه ای با شکوه از تفسیر جهان کرده است.

به تازگی کتاب تایپ، فرم و عملکرد ازسوی انتشارات فرهنگسرای میردشتی وارد بازار شده است. این کتاب در حوزه ادبیات تایپوگرافی قرار می گیرد که در سال های اخیر، مورد توجه بسیاری قرار گرفته و نخستین اثری است که به زبان فارسی درباره تایپوگرافی زبان انگلیسی انتشار یافته است. نسخه انگلیسی این کتاب به عنوان منبعی برجسته در فهرست کتاب های مرجع انجمن خدمات کتابداری و انجمن کتابداری مرجع آمریکا معرفی شده است. با توجه به کمبود منابع تئوریک در این موضوع، انتشار این کتاب اتفاق خجسته ای است، بااین حال، ایرادهای ویراستاری، واژه گزینی های نامناسب، و نامفهوم بودن ترجمه ازجمله نقاط ضعف کتاب به شمار می آید.

در این مقاله، تلاش شده است با نگاهی به جایگاه تاریخی فرهنگ ایران در کشور لهستان، به معرفی کتاب شاهکارهای هنر ایران در مجموعه های لهستان پرداخته شود. بهانه معرفی این کتاب، کسب موفقیت در بخش هنرهای تجسمی سی و دومین جایزه کتاب سال بوده است. در معرفی این کتاب، تلاش شده است ضمن بررسی محتوایی، به جنبه های ظاهری اثر نیز توجه شود. در بررسی محتوایی، با معرفی بخش های مختلف کتاب، تلاش شده است به ذکر نمونه هایی از متن پرداخته شود. امید است تا با بررسی های انجام شده، مخاطب بتواند به ارزیابی دقیقی از این کتاب دست پیدا کند.

این مقاله با تمرکز بر پرتره نگاری، به گونه های تصویرسازی در کتاب های چاپ سنگی، می پردازد. در ابتدا، به اولین آثار چاپی مصور اشاره شده و نخستین پرتره چاپی شناسایی شده در کتاب های چاپ سنگی در ایران، دیوان نشاطی خان، و هنرمند خالق آن، میرزا بابا الحسینی الامامی، معرفی شده است. در پایان، فهرستی از دیگر آثار شناخته شده این نقاش نیز معرفی می شود.

ایستتیک (aesthetics)، به فارسی زیبایی شناسی، دانش گسترده ای است و در طول تاریخ نسبتا کوتاه حضور رسمی اش در واژه شناسی فلسفی، مفهومی پرکاربرد یافته است. این دانش و واژه دال بر آن در بین مفاهیم متعددی که در نقد هنری ادبی از آن استفاده می شود نیز حضور پررنگی دارد. در این مقاله، ضمن معرفی مختصر علم ایستتیک و بحث درباره ساخت دستوری برابرنهاد این واژه در زبان فارسی، نشان داده می شود کاربرد این اصطلاح در متون فارسی معمولا نادرست است و خواننده در برخورد با این واژه، باید این احتمال را قوی بداند که با واژه ای اشتباه و/یا نابه جا روبروست.