پرسش:

ملاک تشخیص آیات محکمات از متشابهات چیست؟

پاسخ:

خداوند متعال می فرماید: «او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد که قسمتی از آن، آیات «محکم» (صریح و روشن) است که اساس این کتاب می باشد؛ و قسمتی از آن، «متشابه» است؛ اما آنها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهاتند تا فتنه انگیزی کنند؛ و تفسیر(نادرستی) برای آن می طلبند؛ درحالی که تفسیر آنها را جز خدا و راسخان در علم، نمی داند...».(آل عمران، 7)

از این آیه، استفاده می شود که آیات قرآن کریم دو دسته اند: الف) محکمات؛ ب) متشابهات. «محکمات»؛ آیات روشنی هستند که جای هیچ گونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست؛ اما «متشابهات» به دلیل بالابودن سطح مطلب یا گفتگو درباره عوالمی که از دسترس ما بیرون است؛ مانند علم غیب، جهان رستاخیز و صفات خداوند متعال و... چنان هستند که فهم معنای نهایی و اسرار و پی بردن به کنه حقیقت آنها، به سرمایه خاص علمی نیاز دارد، و خداوند متعال می فرماید: فقط خداوند و راسخان در علم اسرار این آیات را می دانند و برای مردم تشریح می کنند. راسخان در علم عبارتند از: پیامبر، امامان: که از همه اسرار این آیات آگاهند بنابراین، در برخورد با متشابهات، باید به احادیث مراجعه کرد. (ر.ک: تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 2، ص 442 و 443، التمهید، آیت الله محمدهادی معرفت، ج3)

درباره ملاک و تعیین متشابه از محکم نظریات گوناگونی ارائه شده است از جمله:

1- محکمات آیاتی هستند که دلایلی روشن و واضح دارند. اما بازشناسی متشابهات نیاز به تامل و تدبر دارد.

2- محکم عبارت است از هر آیه ای که آگاهی به آن با برهان خفی یا جلی ممکن باشد؛ به خلاف متشابه؛ مثل علم به زمان قیامت.

3- آیات محکمات، تاویل واحدی دارند؛ در حالی که آیات متشابه وجوه متعددی از تاویل در آنها محتمل است که البته تنها امام معصوم با توجه به آیه «لایعلم تاویله الاالله و الراسخون فی العلم» حق ارائه معنای تاویلی برای آیات قرآن را دارد چرا که در روایات تصریح شده است که راسخون در علم تنها پیامبر امامان معصومند.