آرشیو پنجشنبه ۲۳ آذر ۱۳۹۶، شماره ۳۹۷۵
کتاب
۸
علم

تاملی بر 10 سوال دشوار علمی

حرف زدن نیوتن افتضاح بود

بهار سرلک

مایکل هنلون، ژورنالیست علمی، در کتاب «ده پرسش (هنوز) بی پاسخ در علم» می کوشد مسائلی بنیادی را که هنوز در برابر علم جدید سپر نینداخته اند، واکاوی کند. هنلون البته دانشمند نیست ولی به عنوان یک ژورنالیست علمی، سال ها نقش پلی میان دانشمندان و افکار عمومی را در بریتانیا ایفا کرده است. او اگرچه منتقد «دانش دروغین» در روزنامه ها و مجلات و سایر رسانه های جهان مدرن است، اما ناتوانی اکثر دانشمندان در انتقال یافته های شان به افکار عمومی را مهم ترین دلیل ضرورت ژورنالیسم علمی می داند. هنلون در تایید این مدعا، ایزاک نیوتن را مثال می زند که «شاید بزرگ ترین اندیشمند تاریخ» بود ولی توانایی اش در برقراری ارتباط و انتقال دانشش به دیگران «آنقدر اسفناک بود که فقط یکی، دو تا دانشجوی نخبه می توانستند حرف های او را بفهمند.» هنلون قبل از پرداختن به سوالات ستبر و بی جواب این کتاب، نکته مهم دیگری را هم ذکر می کند و آن هم «توهم شناخت» در میان دانشمندان است. وی کتابش را با این جمله مشهور و - اکنون- مضحک از لرد کلوین، فیزیکدان و ریاضیدان انگلیسی آغاز می کند: «در فیزیک چیز جدیدی برای کشف باقی نمانده است. همه آنهایی هم که مانده، سنجش های دقیق و دقیق تر است.» هنلون می گوید اگرچه علم در قرن بیستم پیشرفت حیرت انگیزی داشته، ولی هیچ بعید نیست ما نیز همانند لرد کلوین دچار توهم شناخت باشیم اما به نوعی دیگر. اگر کلوین در ابتدای قرن بیستم علم را کامل می دانست، امروزه دانشمندان معتقدند حجم بزرگ جهان هستی از دو عنصر اسرارآمیز «ماده تاریک» و «انرژی تاریک» ساخته شده است اما هیچ اطمینانی در کار نیست که ماده تاریک و انرژی تاریک، اصلا چیزهایی واقعی باشند. در غیاب چنین اطمینانی، علم می تواند وقت و انرژی و بودجه زیادی را هدر بدهد و عملا انسان را گامی به پیش نبرد. با این حال، سابقه پیشرفت علم و ایمان انسان مدرن به علم، موجب می شود که ما به حدس های نامطمئن دانشمندان اطمینان کنیم و بودجه چشمگیری را به تحقیقات علمی اختصاص بدهیم. بعد از این مقدمات، مایکل هنلون به سروقت ده سوال بی پاسخی می رود که خودش می گوید از بین ده ها سوال علمی انتخاب کرده است. کتاب البته خواندنش آسان نیست: نه به دلیل علمی بودن مباحث، بلکه به علت ویراستاری ضعیف اثر. اگرچه این کتاب ترجمه درخشانی ندارد، اما ضعف مفرط ویراستاری، کار خواندن برخی جملات را حقیقتا دشوار کرده است. خواننده گاه با جملاتی ناقص و نامفهوم مواجه می شود که معنای شان را باید حدس بزند. ولی در جامعه ای که «تفکر علمی» محلی از اعراب ندارد، حتی خواندن چنین کتابی هم غنیمت است. نقطه ضعف دیگر کتاب هنلون، البته به خود او مربوط است. با اینکه هنلون در مقدمه کتابش به جملات علمی نادرست و بی معنایی اشاره می کند که در رسانه های مکتوب و اینترنتی به وفور یافت می شوند، ولی کتاب خودش هم از این آفت در امان نمانده است. مثلا در بحث از پیری و طول عمر، هنلون این جمله عجیب را می نویسد: «با وجود هزینه ها و پژوهش های انجام شده و نویدها و فعالیت های بازاریابی، حقیقتی که باقی می ماند، این است که هیچ دارو و علاجی نتوانسته است عمر انسان را حتی یک روز افزایش دهد.» این جمله در حالی نوشته می شود که امروزه داروینیست ها از این حیث منتقد علم پزشکی اند که پزشکی مانع مرگ زودرس انسان های ضعیف تر می شود. یعنی علم پزشکی با داروها و معالجاتش، عمر انسان را افزایش می دهد و داروینیست ها افزایش عمر «مردنی ها» را به سود روند تکامل انسان نمی دانند. یا در جایی که هنلون درباره تاثیر انقلاب کشاورزی در زندگی بشر بحث می کند، سطح بحث او در مقایسه با بحث نوح هراری درباره انقلاب کشاورزی در کتاب «انسان خردمند»، به شدت پایین و کم عیار است. با این حال، این کاستی ها نافی نقاط قوت کتاب مایکل هنلون نیست. کتاب هنلون به موضوعات مهم و جذابی پرداخته است. اینکه چرا مفهوم زمان گنگ است، آیا عمر جاودانه ممکن است، با آدم های کندذهن چه باید کرد، ماده تاریک چیست، آیا ما همان آدم یک دقیقه قبل هستیم، چرا اینقدر چاقیم و آیا چاقی واقعا اشکالی دارد، واقعیت واقعا چیست و...، سوالاتی هستند که هنلون می کوشد خواننده را با جواب های نادرست و ناکافی دانشمندان به این سوالات آشنا کند. تشریح گنگ بودن مفهوم «زمان»، که به قول هنلون جانور وحشی لغزنده ای است که از چنگ ذهن می گریزد، یا آشنا ساختن خوانندگان کتاب با مفهوم «ماده تاریک»، که قطعا برای بسیاری از مردم مفهومی ناشنیده و بیگانه است، جزو ارزش های کتاب مایکل هنلون است: به ویژه اینکه توضیحات هنلون برای تقویت تفکر علمی خوانندگان کتاب، به زبانی ساده بیان شده و دقیقا به همین دلیل وافی به مقصود نویسنده است.