فصلنامه قبسات
پیاپی 61 (پاییز 1390)

نصوص معتبر دینی و عقل سلیم بر هدف دار بودن خداوند در فرستادن پیامبران و فروفرستادن کتب آسمانی و تشریع مقررات دلالت دارند. انگیزه و ثمره این سه کار، چیزی جز تامین سعادت و مصلحت مخاطبان و مکلفان نیست. هدف دار بودن خداوند را نباید با قانون «العالی لا یفعل شیئا لاجل السافل» منافی دانست. مقاله حاضر به گفت وگو از رابطه مصلحت با بعث رسل، انزال کتب و تشریع مقررات می پردازد و از مورد اخیر، یعنی رابطه مصلحت و شریعت و به تبع، رابطه مصلحت و فقه با تفصیل بیشتر گفت و گو می کند.

عرفی شدگی از مقولات پر بحث و جدید جامعه ایران است و تجربه انقلاب اسلامی و پیامدهای خاص آن، فضای مناسب و کشش ویژه ای برای ورود آن به مجامع علمی موجب گشته است. هدف عمده این تحقیق، بررسی نقش تحجر و بدعت در عرفی شدن دین است. در مناظرات این مسئله، مفهوم مورد توافقی برای تحجر و بدعت نیامده، و این مقال علاوه بر مفهوم شناسی عرفی شدن به مفهوم شناسی این دو واژه نیز پرداخته است. سرانجام علاوه بر مختصات شناسی اجمالی دو نوع اندیشه متحجرانه و بدعت گذارانه؛ بدعت عاملی شناخته می شود که مستقیما در عرفی شدن اثرگذار است و با افزایش میزان بدعت، بر میزان عرفی شدگی نیز افزوده خواهد شد. اما تحجر اگرچه در ابتدا عاملی در خلاف جهت عرفی شدگی و در برابر آن تفسیر می شود، در بلند مدت، با مکانیسمی خاص، کمتر شتابنده و غیر مستقیم در مسیر عرفی شدگی دین و جامعه قرار خواهد گرفت.

اعتقاد و باور به موجودیت ذات خداوند، شرط لازم برای باور به هر گزاره ایجابی در مقام علم و عمل است؛ زیرا باور به هر گزاره ایجابی، باور به موجودیت گونه ای از واقعیت است، و باور به موجودیت هرگونه واقعیتی، به باور به موجودیت «واقعیت» به معنای عام و بی قید، وابسته است، و براساس سه برهان آتی، «واقعیت» به معنای عام و بی قید، همان ذات واجب الوجود یا خداوند است؛ پس در مقام علم، باور به هر گزاره ایجابی وابسته است به باور به موجودیت «واقعیت» به معنای عام که همان ذات خداوند است. از سویی، انسان در انجام هر کاری نیاز دارد که به گزاره های ایجابی فراوانی باور داشته باشد، پس انجام هر عملی نیز وابسته به باور به موجودیت ذات خداوند است.

امروزه شاهد گسترش و رونق علوم و دانش های فراوانی هستیم که در گذشته نه چندان دور، این علوم به عنوان رشته علمی، وجود نداشته است. برخی از این دانش ها وارداتی بوده و دارای خاستگاه غربی اند. از جمله این دانش ها، فلسفه دین است. فلسفه دین، دانشی است نو که تقریبا بدون کم و کاست و براساس فرهنگ حاکم بر جهان غرب و الهیات مسیحی، وارد جهان اسلام شده است. ورود معیوب و بیمارگونه این دانش، سبب شده است که پس از سال ها، هنوز هم وقتی تعریفی از فلسفه دین در جهان اسلام ارائه می شود، رونوشتی از ماهیت غربی آن است. بنابراین، در مقاله حاضر سعی شده است تعریف های رایج از فلسفه دین، به ویژه از منظر فیلسوفان دین ایرانی را که ناظر به مقام «هست و تحقق» می باشد، به نقد بکشد. در ادامه ضمن ارائه تعریف مختار که ناظر به فلسفه دین در مقام «تعریف و باید» می باشد، تفاوت فلسفه دین با علوم و دانش های همگن، نظیر علم کلام، فلسفه معرفت دینی و... مقایسه شده است.

فلسفه دین در حال حاضر یکی از پربسامدترین رشته های دین پژوهی در مغرب زمین است. نوشتار حاضر، فلسفه دین را به مثابه موضوع مورد کاوش قرار داده، ابعاد مختلف آن، از جمله تاریخچه پیدایش، تعریف، موضوع، مسائل و ماهیت آن را به بحث می نشیند. با وجود قدمت تاملات فلسفی در حیطه دین، فلسفه دین به معنای خاصش با هگل آغاز می-شود. تعریف فلسفه دین به سه جهت، یعنی مشکل بودن تعریف اجزای آن (فلسفه و دین)، تنوع مسائل آن و تنوع تلقی از رابطه فلسفه و دین امری دشوار است. با این حال، آن را به دوگونه تعریف کرده-اند: 1. دفاع فلسفی از دین؛ 2. پژوهش فلسفی درباره آموزه های دینی. در طی این نوشته، روشن خواهد شد که فلسفه دین، دانشی درجه اول و در زمره فلسفه های مضاف به امور است که به تفلسف درباره مفاهیم، مدعیات و اعمال دینی می پردازد. اما این تفلسف درباره دین، به معنای به کارگیری تفکر عقلانی به معنای سنتی آن درمورد دین نیست، بلکه مکاتب متکثر فلسفی مغرب زمین، آبشخورهای فلسفه دین هستند، و هر فیلسوفی با تعلق خاطر به مکتب فلسفی خاص به بررسی ابعاد دین می پردازد.
مسائل مطرح در فلسفه دین همگی از یک دست نیستند، بلکه برخی مسائل ناظر به کلیت دین می-باشند، برخی موضوعات مشترک میان ادیان خداباور را بررسی می کنند، برخی دیگر نیز آموزه اختصاصی یک دین را به بحث می گذارند.

شناخت ذات و اسما و صفات حق تعالی و نیز پی بردن به حقیقت انسان، از مسائل مورد ابتلا و اهتمام افکار بشری است. نه تنها مومن و موحد، شور و شوق معرفت به مبدا و پدیدآورنده هستی دارد، که غیر او نیز در آرامش مطلق نخفته و بلکه همگان در تلاش برای شناخت خود، آفریننده خود و اطراف خود می باشند. در این میان،آنچه بیش از همه ذهن و زبان متفکران را به خود مشغول ساخته، مسئله تشابه انسان به خداست. در میان متاخران، آرا و نظریات امام خمینی درباره مسئله شبیه انگاری نفس به خدا، درخور توجه و تامل است. نوشتار حاضر بر آن است تا ضمن تبیین وجوه و ابعاد «شبیه انگاری نفس» از منظر امام، به بررسی مهم ترین نتایج این تشابه بپردازد، تا علت این اهتمام و عنایت خاص ایشان به علم النفس و شباهت نفس آدمی به خدا، در نسبت با دیگر مسائل، بیشتر روشن شود.

مفهوم تصوری خدا به دلیل مسامحه هایی که در معرفی آن صورت گرفته، نیاز به بررسی دقیق جدی دارد. در گام نخست باید ثابت کرد که شروع به بحث در اثبات وجود خدا، قبل از تحقیق و بررسی مفهوم تصوری خدا، اشتباه فاحشی است؛ چراکه اولا، با این کار، ملاحظه ترتیب منطقی صورت نگرفته ست؛ ثانیا، موجب می شود تا از بسیاری از اشتباهات و خلط ها در امان نباشیم. افزون بر آن، تفکیک مفهوم خدا در قبل و بعد از اثبات وجود او و نیز اثبات امتناع شناخت حضوری درمورد خدا که در نوشته های مربوط به کلام و فلسفه دین کمتر به آن توجه شده، از محورهای دیگر بحث می باشد. این مقاله علاوه بر دستاوردهای فوق، می تواند دفاع جدیدی برای برهان وجودی آنسلم مطرح گردد؛ چراکه مشخص می نماید که اشکالات وارده براساس یکی از دو تعریفی که او از مفهوم خدا ارائه داده، قابل طرح می باشد.

معلول شرایط تاریخی، اجتماعی دانستن عرفان، نفی رابطه عرفان و قدرت سیاسی، مخرب دانستن این رابطه در صورت وجود، سه وجه سلبی دیدگاه های منتقدان در قبال رابطه عرفان و قدرت سیاسی است. به نظر می رسد این دیدگاه ها پیش از اینکه معلول پژوهشی آزاد و رها از پیش فرض های ذهنی باشند، درگیر تنگناهای متدولوژیک و معرفتی اندیشه غربی بوده اند. پیش ساخته هایی ذهنی که با تطبیق بی قواره مسئله بومی اسلامی با تجربیات اندیشه ای اجتماعی غربی مسیر تحلیل را به اشتباه می برد. از این رو، نگارنده در این مقاله ضمن نقد این دیدگاه ها قائل به نسبت وجودی بین عرفان در وجوه اندیشه ای و اجتماعی با قدرت سیاسی است. نسبت وجودی بدین معناست که وقوف بر حقیقت تکلیف سیاسی بر ذمه عارف می گذارد.