فصلنامه مجلس و راهبرد
پیاپی 45 (پاییز 1383)

این مقاله کوتاه ضمن اشاره به بعضی از تحولات و اصلاحات مالیاتی در جهان، به ساختار مالیاتی ایران و کاستی های آن نیز توجه می کند. نگاهی اجمالی به نظام مالیت های مستقیم در ایران در سال 1345 و تحولات ایجاد شده در سال های بعد نشان می دهد که همزمان با بهبود نظام های مالیاتی در کشورهای جهان، به خصوص کشورهای توسعه یافته، نظام مالیاتی در ایران با کاستی ها و عدم کارایی رو به رو بوده که اصلاحات طراحی شده نیز به تنها نتوانسته در کارامد ساختن این نظام مالیاتی موفق باشد، بلکه در مواردی نوعی چرخش به عقب و دور شدن از نظام کارامد مالیاتی را باعث شده است.

بررسی و تحلیل اصلاحات مالیاتی در چند دهه اخیر کشور نشان می دهد که علی رغم برنامه ها و طرح های متعدد و اظهارات مسئولان عالی رتبه، اقدامات انجام شده به جز در زمان هایی کوتاه، تنوانسته است به ایجاد یک نظام مالیاتی مطلوب منجر شود. در این مقاله تلاش شده است تا با بیان مبانی نظری و تجربه های عملی اصلاحات مالیاتی و نگاهی گذرا به تحولات نظام مالیاتی کشور، به بررسی چالش های فراروی اقدامات اصلاحی پرداخته شود. بدین ترتیب ضمن تبیین الزامات و ضرورت های فرایند دستیابی به نظام مطلوب مالیاتی، راهکارهایی نیز در این زمینه داده خواهد شد.

در این مقاله سعی شده با تبیین سیاست های مالیاتی در کشورهای در حال توسعه و تفاوت های عمده نظام های مالیاتی این کشورها با کشورهای توسعه یافته، دریافته شود کدام یک از تجربیات کشورهای اخیر در کشورهای در حال توسعه قابل اجراست و کدام یک از آن ها به دلیل برخی تفاوت های عمده در ساختار اقتصادی این کشورها قابل اجرا نیست. اجرای اصلاحات در نظام مالیاتی، پیچیده، دشوار و نیازمند ارزیابی های دقیق و همه جانبه است.

مالیات بر ارزش افزوده در قرن حاضر مورد استقبال بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفته است؛ به طوری که در حال حاضر بیش از 150 کشور جهان به اجرای این مالیات پرداخته اند و از مزایای این مالیات مدرن بهره می برند. این مالیات، از ارزش افزوده بنگاه ها در مراحل مختلف فرایند تولید - توزیع اخذ می شود و از مزایای زیادی همچون توان درآمدزایی بالا برای دولت، پایه گسترده مالیاتی، سهولت اجرا، کاهش انگیزه فرار مالیاتی، مشارکت مستقیم مؤدی در فرایند مالیات گیری، تکیه به روش خود اظهاری، اعتماد به مؤدیان، ساز و کار خود کنترلی، پایین بودن هزینه اخذ مالیات به سبب خود اجرایی، اجتناب از پدپده مالیات مضاعف و غیره برخوردار است.

شکست بازار در برآورده ساختن بهینه آنچه جامعه نیاز دارد و تامین نشدن منافع جمعی، یکی از مهم ترین ضرورت های وجود دولت است. طبق تعریف صندوق بین المللی پول در راهنمای نظام بین المللی طبقه بندی بودجه ای (GFS)، مالیات ها عبارتند از: وجوه اجباری، غیر جبرانی و غیرقابل برگشتی که دولت برای مقاصد عمومی مطالبه می کند. سیاست های مالیاتی، به منزله ابزار کنترلی سیاست های توزیعی دولت، به کار گرفته می شوند. زمانی به سیاست های مالیاتی عادلانه گفته می شود که درجه نابرابری موضوع توزیع پیش از مالیات، بیش از وضعیت پس از اخذ مالیات باشد.

اداره کشور نیاز به منابع مالی کافی دارد. منابع مالی ایران در حال حاضر، درآمد حاصل از صادرات نفت، مالیات ها و سایر درآمدهای غیر نفتی است. درآمدهای غیرنفتی و مالیات ها جوابگوی هزینه های جاری نیستند. در نتیجه، بخش عمده ای از درآمدهای نفتی که باید صرف کارهای عمرانی و زیربنایی شود، صرف هزینه های جاری می شود. از طرف دیگر، درآمدهای پیش بینی شده در قانون بودجه سالانه عملا تحقق نمی یابند و دولت مجبور می شود از اعتبارات هزین های عمرانی بکاهد و به اعتبارات هزینه های جاری اضافه کند هک در نتیجه بسیاری از طرح های عمرانی نیمه کاره می شوند.

بحث مالیات بر ارزش افزوده در دهه های اخیر مورد استقبال بیش از 120 کشور جهان قرار گرفته است. این مالیات، از ارزش افزوده بنگاه ها در مراحل مختلف تولید و توزیع، دریافت می شود و دارای مزایای متعددی، از جمله پایین بودن نرخ مالیاتی، کاهش انگیزه فرار مالیاتی، خنثی بودن در برابر متغیرهای اقتصادی و منبع مطمئنی برای کسب درآمد برای دولت و اصلاح ساختار نظام مالیاتی است. قابلیت انعطاف پذیری مالیات بر ارزش افزوده بسیار زیاد است و می تواند در هر نظام اقتصادی به کار گرفته شود.

در نظام های اقتصادی توسعه یافته، مالیات ها نه تناها ابزار تامین کننده مصارف بودجه دولت محسوب می شوند، بلکه در اجرای سیاست ها و راهبردهای اقتصادی تعیین شده نیز نقش بارزی ایفا می کنند. در چنین ساختارهایی، اهمیت مالیات ها به گونه ای است که حتی جناح های سیاسی نیز از آن به منزله اهرم تبلیغاتی استفاده می نمایند. در اقتصاد ایران، به دلیل مشکلات ساختاری که ریشه آن به مجموعه عوامل اقتصادی - به ویژه در بودجه های سالانه - چندان مورد توجه قرار نگرفته است و به دلیل تامین مصارف بودجه از محل درآمدهای حاصل از فروش نفت خام، تفکر ایجاد اصلاحات در نظام مالیاتی همواره با چالش های اساسی مواجه بوده است.

این مقاله ابتدا به بررسی فلسفه وجودی مالیات بر شرکت ها و آثار آن می پردازد. سپس وضعیت مالیات بر شرکت ها را در ایران طی سال های اخیر تشریح می کند. آنگاه آثار نرخ های بالای مالیات بر شرکت ها و پیامدهای کاهش آن نرخ ها را بررسی می کند. با مطالعه این بررسی مشخص خواهد شد که همراه با کاهش بسیار زیاد نرخ های مالیات بر شرکت ها در سال های اخیر، درآمدی دولت از راه مالیات بر شرکت ها افزایش یافته است. بنابراین، توصیه می شود با توجه به آثار و تبعات متفاوتی که نرخ های مالیاتی ممکن است در هر اقتصاد داشته باشند، بازنگری و تحقیق بیش تری در مورد لزوم تغییر دادن یا تغییر ندادن این نرخ ها در نظام مالیاتی ایران انجام شود.

قانون موسوم به «تجمیع عوارض» علی رغم نام آن نه تنها جمع کننده عوارض، بلکه حاوی اصلاحات اساسی در مجموعه کلی نظام مالیاتی کشور است، که اجرای آن علاوه بر کاهش مشکلات اداری تولیدکنندگان و سرمایه گذاران، کاهش هزینه های تولید و سرمایه گذاری، توسعه فضای رقابتی در امر تولید و سرمایه گذاری و کاهش حجم فعالیت های غیرضروری دستگاه های اجرایی، موجب افزایش کارایی وصول مالیات و عوارض و نیز افزایش شفافیت بودجه دستگاه های اجرایی و شهرداری ها شده است.