فصلنامه فضای جغرافیایی
پیاپی 37 (بهار 1391)

مطالعه تکتونیک فعال از نظر ارزیابی خطر زمین لرزه در نقاط مختلف اهمیت دارد، مخصوصا در نواحی ای که میزان فعالیت تکتونیکی در هولوسن و پلئیستوسن نسبتا زیاد بوده است. هدف پژوهش حاضر، مقایسه فعالیت های تکتونیکی حوضه های شمالی و شرقی کوه سهند از طریق تحلیل های مورفومتری می باشد. شاخص های مورد استفاده در این پژوهش، نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن (Vf)، سینوسی جبهه کوهستان (Smf)، شیب طولی رودخانه (Sl)، عدم تقارن حوضه زهکشی (Af)، انتگرال هیپسومتری (Hi)، شکل حوضه زهکشی (Bs) می باشند. نتایج حاصل از تحلیل های مورفومتری، به صورت شاخص نسبی فعالیت های تکتونیکی (Iat) بیان شده است. این شاخص فعالیت های زمین ساختی یک منطقه را در چهار طبقه فعالیت کم، متوسط، زیاد و بسیار زیاد نشان می دهد. برای برآورد تکتونیک فعال از نقشه های توپوگرافی (250000: 1 و 50000: 1) و نقشه های زمین شناسی (10000: 1 و 250000: 1) منطقه مورد مطالعه استفاده شد. نتایج این مطالعه نشان می دهد که در حوضه های مورد مطالعه کوه سهند، حوضه های آبریز سعیدآبادچای، کلقان چای و آلمالوچای به طور نسبی دارای فعالیت های تکتونیکی زیاد هستند و حوضه های اوجان چای، اسب آبادچای و قرنقوچای، حرکات تکتونیکی متوسط دارند. فعالیت تکتونیکی حوضه های شمالی متاثر از گسل تبریز می باشد و حوضه های شرقی از گسل های فرعی منطقه تاثیر می پذیرند.

منطقه آزاد تجاری- صنعتی ارس با مصوبه هیات وزیران، از سال 1383 در ساحل رود ارس در شهرستان مرزی جلفا فعالیت خود را آغاز نموده است. سازمان منطقه آزاد ارس، اهداف تجاری- صنعتی و عمرانی متعددی را برای توسعه منطقه، تعریف کرده است. با توجه به این که شناسایی پتانسیل های محیطی، نقش بسیار مهمی در برنامه های آمایشی و عمرانی سرزمین بازی می کند در این مقاله سعی شده است با بررسی ویژگی های اقلیم توریستی منطقه، گامی ولو کوچک برای توسعه و گسترش صنعت توریسم در این منطقه برداشته شود.
در همین راستا، داده های آماری سال های 1985 تا 2005 ایستگاه هواشناسی جلفا که در منطقه آزاد واقع شده است، برای بررسی ویژگی های اقلیم توریستی انتخاب گردید. روش ها و مدل های گوناگونی برای تحلیل ویژگی ها و توانمندی های اقلیم توریستی از طرف محققان پیشنهاد گردیده است که همه آنها را می توان در دو دسته اصلی روش های ساده و ترکیبی قرار داد. شاخص اقلیم توریستی میکزکوسکی که به اختصار TCIنامیده می شود یکی از معروف ترین و معتبرترین روش های ترکیبی است. این شاخص که خود از 5 شاخص فرعی با نام های شاخص آسایش روزانه (24 ساعته)، شاخص آسایش روز (ساعات روشنایی)، شاخص باران، شاخص آفتاب و باد تشکیل شده است معیار معتبری برای شناسایی و تحلیل شرایط اقلیمی یک ناحیه از نظر گردشگران می باشد.
نتیجه بررسی ها بر اساس شاخص اقلیم توریستی TCI نشان می دهد که حداقل 9 ماه از سال (اسفند تا آبان) شرایط خوب تا عالی از نظر آسایش اقلیمی برای گردشگری در منطقه فراهم است. طی سه ماه آذر، دی و بهمن، علی رغم وجود شرایط نامناسب دمایی به دلیل ویژگی های مثبت اقلیمی دیگر مانند نبود روزهای بارانی زیاد و بارش های شدید، هوای نسبتا آرام و هوای صاف و آفتابی، شرایط مطلوبی از نظر احساس آسایش اقلیمی وجود دارد. همچنین معلوم شد که طی دوره آماری، روند تغییرات شاخص اقلیم گردشگری در ماه های (مارس، ژوئن و اکتبر) فروردین، خرداد و مهر، مثبت و معنی داراست. در بقیه ماه ها، روند معنی داری در تغییرات شاخص TCIمشاهده نمی شود. روند مثبت تغییرات شاخص نشانگر افزایش میزان مطلوبیت اقلیمی محیط، برای گردشگران است.

با توجه به اهمیت تبخیر- تعرق در چرخه هیدرولوژی و کاربردهای متنوع آن در علوم مختلف، محاسبه مقدار آن بویژه، تبخیر- تعرق واقعی از اهمیت بالایی برخوردار است. منطقه مورد مطالعه شهرستان مشکین شهر در استان اردبیل می باشد. در این تحقیق ابتدا با استفاده از تصاویر ماهواره Landsat/ETM+ نقشه های کاربری و NDVI استخراج گردید. سپس با استفاده از آمارهای هواشناسی ایستگاه سینوپتیک مشکین شهر مقدار تبخیر- تعرق مرجع به روش بلانی- کریدل و اصلاحی دورنبوس وپروت محاسبه شده و با تابع درونیابی کریجینگ، این مقادیر به سطح تعمیم داده شدند. در مرحله بعدی با استفاده از روش برانسل و گلیس بر پایه استفاده از نقشه NDVI، مقادیر کسر پوشش گیاهی محاسبه گردید. نهایتا بر اساس روش آلن با ضرب لایه کسر پوشش گیاهی در لایه تبخیر- تعرق مرجع، نقشه تبخیر- تعرق واقعی منطقه استخراج گردید. استفاده از تحلیل های فضائی و روابط مکانی GIS نشان می دهد که بیشترین مقدار تبخیر- تعرق واقعی در کاربری مراتع خوب و کمترین آن در اراضی شهری و ساخته شده اتفاق می افتد.

تغییرات کاربری اراضی و پوشش گیاهی یکی از عوامل مهم در تغییر رژیم هیدرولوژیک، فرایندهای فرسایشی و وضعیت تنوع زیستی می باشد. در برنامه ریزی و مدیریت بهینه منابع طبیعی و محیط زیست آگاهی از نسبت تغییرات پوشش اراضی و عوامل ایجاد کننده آن از ضروریات محسوب می شود. مدل سازی الگوی مکانی تغییرات پوشش گیاهی/کاربری اراضی اطلاعات ارزشمندی را جهت ادراک بهتر فرایند تغییر، تعیین عوامل موثر و پیش بینی مناطق در معرض تغییر فراهم می آورد. رگرسیون لجستیک یکی از مدل های آماری است که قادر است ارتباط بین تغییر پوشش (متغیر وابسته) و عوامل موثر بر آن (متغیرهای مستقل) را به خوبی تبیین کند. در تحقیق حاضر جهت تهیه نقشه تغییرات پوشش اراضی در آبخیز چهل چای از تصاویر سنجده TM و ETM+ ماهواره لندست مربوط به سال های 1987 و 2000 استفاده شد. با طبقه بندی تصاویر، نقشه کاربری اراضی در تاریخ های مذکور استخراج گردید. سپس تغییرات رخ داده با روش مقایسه بعد از طبقه بندی مشخص شد. داده های رقومی فاصله تا حاشیه جنگل، فاصله تا جاده، فاصله تا روستا، فاصله تا آبراهه و شیب زمین نیز به عنوان پارامترهای موثر در روند تغییرات پوشش در محیط GIS تهیه شد. در نهایت با برقراری رگرسیون لجستیک بین نقشه تغییرات پوشش به عنوان متغیر وابسته و پارامترهای ذکر شده به عنوان متغیرهای مستقل، نقشه رستری احتمال تغییر پوشش گیاهی برای آبخیز مورد مطالعه تهیه گردید. ارزیابی مدل رگرسیونی برازش داده شده با شاخص های ROC و Pseudo-R2 بیانگر قابلیت زیاد مدل جهت توصیف تغییرات و تعیین مناطق مستعد تغییر می باشد. نتایج این تحقیق می تواند در برنامه ریزی های آتی منطقه که با تغییرات پوشش گیاهی/کاربری اراضی مرتبط است مد نظر قرار گیرد.

یکی از فاکتورهای مطرح در مطالعات میکروکلیمایی، بررسی اثر آبیاری بارانی بر نیمرخ دمایی خاک است که محور این پژوهش می باشد. مطالعه اخیر در پارک گیاه شناسی دانشگاه تهران انجام گرفته است. برای نیل به اهداف، با تاسیس یک ایستگاه تحقیقاتی هواشناسی در پارک مذکور، اقدام به دیده بانی دمای خاک در اعماق 5، 10 و 20 سانتی متری در ساعات 06:30، 12:30 و 18:30 به وقت محلی گردید. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که آبیاری بارانی، تاثیری بر نیمرخ دمایی ندارد اما می تواند دامنه ی تغییرات دمایی خاک را در اعماق سطحی (5، 10 و 20 سانتی متری) کاهش دهد. بیشترین اثر آبیاری بارانی، بر دامنه ی تغییرات دمایی در عمق 10 سانتی متری خاک و به میزان 6/1 درجه سانتی گراد بوده است. از طرفی دیگر، آبیاری بارانی باعث کاهش متوسط دمای خاک در اعماق 5 و 10 سانتی متری می گردد. بیشترین میزان این تاثیر در عمق 10 سانتی متری و به میزان 2/0 درجه سانتی گراد بوده است. در ارتباط با ماهیت این تاثیر در عمق 20 سانتی متری خاک نتیجه مشخصی به دست نیامد.

در سال 2007 هیات بین الدول تغییر اقلیم اعلام نمود که اقلیم در حال تغییر است. از این رو تغییر اقلیم تحت سناریوهای مختلف موضوع مهم مورد توجه اخیر در مجامع علمی و سیاسی بوده است. شواهد علمی نشان می دهند که هرگونه تغییر معنی دار در اقلیم در مقیاس جهانی، کشاورزی محلی و در نتیجه منابع غذایی را تحت تاثیر قرار خواهد داد. در تحقیق حاضر اثرات تغییر اقلیم پیش بینی شده توسط مدل گردش عمومی HadCM2 تحت سناریوی A1 طی دو دوره 2069-2040 و 2099-2070 در تبریز بر روی مصرف واقعی آب گیاه گندم با استفاده از مدل CROPWAT ارزیابی شده است. نتایج نشان می دهد که در دوره 2069-2040 نسبت به دوره پایه (1990-1961) میانگین درجه حرارت حداکثر و حداقل سالانه به ترتیب به میزان 7/2 و 9/2 درجه سانتی گراد افزایش و میانگین بارندگی سالانه به میزان 8% کاهش خواهد داشت. در چنین شرایطی مصرف آب گیاه گندم 3/8% افزایش خواهد یافت. در دوره 2099-2070 میانگین درجه حرارت حداکثر و حداقل سالانه هر دو به میزان 4/4 درجه سانتی گراد افزایش و مقدار بارندگی به میزان 3/16% کاهش خواهد داشت. در چنین شرایطی مصرف آب گیاه گندم 6/9% افزایش خواهد یافت.

یکی از مسائلی که امروزه توجه برنامه ریزان شهری را به خود جلب کرده است، فرسودگی و از رونق افتادن هسته اولیه و بخش قدیمی شهرها می باشد که در دهه های اخیر با مداخلات انجام شده در جهت نوسازی این بافت ها با مشکلاتی دست به گریبان بوده است. مطالعات آسیب شناسی مداخله در نوسازی بافت های قدیمی و فرسوده از مراحل مهم برنامه ریزی شهری است که به طور سیستماتیک به بررسی و تحلیل آسیب های کالبدی- فیزیکی، آسیب های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در شهر می پردازد. در این تحقیق آسیب شناسی مداخلات انجام شده در جهت نوسازی محله فیض آباد و حلقه مفقود مشارکت ساکنان در مداخلات انجام شده در جهت نوسازی بافت بررسی شده است. این تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد. جهت گردآوری اطلاعات و شناخت منطقه از دو روش کتابخانه ای و میدانی استفاده گردید که به روش پیمایشی انجام و کلیه محاسبات آماری با استفاده از نرم افزارهای SPSS و Arc/GIS به پردازش و تجزیه و تحلیل آنها پرداخته شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که مداخلات انجام شده به آسیب های کالبدی، تاریخی، اجتماعی و اقتصادی در محله فیض آباد منجر شده است و با سیاست ها و راهکارهای نادرست و بی برنامه با حداکثر تملک 187 پلاک به صورت متمرکز، آمرانه و بدون در نظر گرفتن مشارکت ساکنان انجام گرفته که به نوسازی محله دست نیافته است و این مداخلات نه تنها نتوانسته به نوسازی محله دست پیدا کند بلکه آسیب هایی را بر جای گذاشته است.

در این تحقیق پس از تهیه اطلاعات و TIN از محدوده مورد مطالعه با استفاده از نقشه های موجود و وضعیت کاربری اراضی به صورت پلیگون های زمین مرجع شده مجزا معرفی و با انطباق شبکه سیلاب روی این شهر بر مسیر معابر، خیابان ها و خصوصیات فیزیوگرافی حوضه های شهری مطالعه گردیده است. عمق رواناب و حجم سیلاب زیر حوضه-های 17گانه با دوره بازگشت های مختلف از روش SCS و استدلالی محاسبه شده که روش استدلالی به علت کوچک بودن حوضه کاربرد خوبی داشت. با مقایسه درصد گروه های هیدرولوژیکی خاک و حجم رواناب زیر حوضه ها مشخص گردید زیر حوضه هایی که درصد مساحت غیر قابل نفوذ را دارا هستند حجم سیلاب شان بیشتر می باشد. به این ترتیب نتایج نشان داد نقش CN و پوشش گیاهی در شدت نفوذ از بقیه متغیرها بیشتر است، نفوذناپذیری سطح حوضه های شهری و تغییراتی که در اثر رشد و توسعه شهر به وجود می آید مانند از بین بردن پوشش های گیاهی، تراکم خاک و ایجاد سیستم جمع آوری و هدایت آب های سطحی به مقدار زیادی از نفوذ آب در خاک می کاهد.
تحقیق انجام شده نشان داد که همبستگی مثبتی بین حداکثر دبی لحظه ای سیل و میزان بارندگی روز وقوع سیل وجود دارد. همچنین، بین حداکثر دبی لحظه ای سیل و حداکثر شدت بارش 24 ساعته ضریب همبستگی بین آنها 95/0 می باشد و نیز، ضریب همبستگی بین مساحت مناطق شهری و رواناب 93/0 می باشد. حد آستانه مقدار بارندگی برای ایجاد سیل 70 میلی متر در 24 ساعت و آستانه شدت بارندگی 87. 17 میلی متر در 24 ساعت با دوره برگشت 2 ساله بدست آمد. هدف از این تحقیق نقش عوامل انسانی یا ساخت و ساز و از بین بردن پوشش گیاهی طبیعی و آسفالت کردن معابر در آب گرفتگی و همچنین ارائه پیشنهادهایی در جهت رفع آب گرفتگی معابر محدوده مورد مطالعه می باشد.

در این مطالعه داده های دمای حداقل مطلق سالانه دمای روزانه ایستگاه سینوپتیک مهرآباد تهران طی دوره آماری 1951 تا 2010 میلادی به مدت 60 سال مورد استفاده قرار گرفته است. در این مطالعه از روش های رگرسیون (لگاریتمی و پلی نومیال) و آماره من- کندال برای آزمون معنی داری روندهای تغییرات سری های دمایی، استفاده شده است. نتایج کلی این تحقیق مبین تغییرات معنی دار در روند بلندمدت دماهای فرین حداقل تهران است. دماهای فرین حداقل تهران از سال 1970 به بعد تحت تاثیر پدیده آغاز سرد قرار گرفته و دچار تحول شده و روند رو به تغییر افزایشی را طی می کند. نتیجه آشکار سازی روند تغییرات دماهای فرین حداقل تهران مثبت است که این امر به معنی کاهش شدت سرمای زمستان و معتدل تر شدن آن می باشد.
این مطالعه نشان داد که بهترین مدل برای پیش بینی آتی دماهای فرین حداقل تهران، مدل هالت- وینترز است. نتایج حاصل از پیش بینی دماهای فرین حداقل تهران نشان می دهد که دمای فرین حداقل تهران در سال های 2013 و 2020 به بالای صفر صعود خواهد کرد که این امر با توجه به روند صعودی معنی دار دماهای فرین حداقل تهران قابل انتظار بوده و نشان دهنده اقلیمی ملایم در زمستان های 10 سال آتی است.

اداره یک شهر بدون مدیریت امکان پذیر نیست. گسترش شهرها، طراحان، برنامه ریزان و کارشناسان امور شهری را به مطالعه بیشتر در ابعاد گوناگون توسعه مناطق شهری و تجزیه و تحلیل وجود گوناگون مدیریت شهری به منظور ارائه راهکارهای نوین واداشته است. شهرهای بزرگ از یک سو به نسبت جمعیت و تراکم شان دارای پیچیدگی های خاصی در مدیریت و اداره شهر هستند و از سوی دیگر شهرهای کوچک و میانی نیز با معضلات و مشکلات و مسائلی مواجه اند؛ لذا اگر با برنامه و هدفمند در جهت حل این مسائل اقدام نشود، در آینده گره مدیریت شهری کشور در سطح ملی و منطقه ای و محلی کورتر خواهد شد. در اغلب کشورهای در حال توسعه گرایش برنامه ریزان به تمرکززدایی فضایی، کاهش نابرابری های منطقه ای و دوگانگی شهری- روستایی در دهه های اخیر، منجر به اتخاذ راهبردهای شهرنشینی متفاوتی گردیده و یکی از مهم ترین این راهبردها؛ تقویت شهرهای میانی و حمایت از آنهاست. در این مقاله سعی شده تا ضمن اشاره به نقش شهرهای میانی در توسعه منطقه ای و توسعه پایدار شهری، اهمیت و ضرورت مبحث مدیریت شهری و مسائل و مشکلات مربوط به آن در شهرهای میانی تجزیه و تحلیل گردد.

امروزه با توجه به روند رو به رشد جمعیت و تراکم جمعیت در مناطق شهری و لزوم ایجاد مناطق امن در مجتمع های زیستی علی الخصوص در شهرهای پرجمعیت و مستعد از نظر لرزه خیزی، لزوم نگرشی همه جانبه و فراگیر به حوادث طبیعی و فجایع ناشی از بروز آنها بیش از پیش جلوه نموده است. کلان شهر تبریز به خاطر نزدیکی به گسل تبریز که یکی از فعال ترین و خطرناک ترین گسل ها در سرزمین زلزله خیز ایران می باشد. همیشه شاهد حوادث و بلایای ناگوار طبیعی بوده است. در این بین منطقه 8 شهری تبریز که به عنوان منطقه تاریخی و فرهنگی شهر تبریز شناخته می شود، دارای اماکن تاریخی با ارزش، بافت های فرسوده، ترافیک سنگین و تراکم جمعیت بالا است که اهمیت مطالعه و پژوهش را در زمینه مدیریت بحران را در این شهر بیشتر می کند. در پژوهش حاضر جهت مدیریت صحیح بحران در منطقه قدیمی 8 تبریز، با بهره گیری از مدل سلسله مراتبی (AHP) در محیط GIS، اقدام به تفکیک سطوح خطرپذیر منطقه گردید. لایه های مورد استفاده در این مدل شامل فاصله از گسل، کیفیت ابنیه، تراکم جمعیت، نزدیکی به معابر، نزدیکی به فضاهای باز، درمانی، ایستگاه آتش نشانی، اماکن نظامی و انتظامی، پمپ بنزین و همچنین توپوگرافی محدوده مورد مطالعه می باشد. نتایج حاصل از خروجی مدل نشان می دهد که تنها 96/12% درصد از محدوده مورد مطالعه دارای وضعیت بسیار مطلوب می باشد. 03/52% درصد از محدوده نیز در وضعیت متوسط تا مطلوب از لحاظ خطرپذیری در مواقع بحرانی قرار دارد. 01/35% درصد از محدوده مورد مطالعه نیز در شرایط نامطلوب تا بسیار نامطلوب قرار دارد که این امر لزوم برنامه ریزی دقیق و اصولی را در مراحل قبل، حین و بعد از وقوع بحران از طرف مسئولین این منطقه طلب می کند

آگاهی از میزان پتانسیل سیل حوضه های آبخیز می تواند در تدوین برنامه های مختلف برای مدیریت بحران، اختصاص بودجه لازم، مدیریت منابع آب، آبخیزداری و برنامه های مقابله با فرسایش بسیار مفید باشد. در این تحقیق 62 ایستگاه هیدرومتری در سطح استان آذربایجان غربی انتخاب و با استفاده از روابط موجود، ضریب سیل خیزی برای هر کدام از ایستگاه ها محاسبه گردید. برای آگاهی از وضعیت سیل خیزی مناطق فاقد آمار، پس از تشخیص مناطق همگن با استفاده از دبی های با دوره برگشت منطقه ای ضرایب سیل خیزی منطقه ای برآورد گردید. برای این منظور ابتدا مناطق همگن با استفاده از روش وارد تعیین، سپس برای تشخیص بهترین توزیع های فراوانی از روش دیاگرام گشتاورهای خطی و تست بهترین برازش استفاده شد. نتایج نشان داد که حوضه ها به چهار منطقه همگن تقسیم می گردند که منطقه C دارای کم ترین و منطقه D دارای بیشترین میزان غیر همگنی هستند. در نهایت معادلات منطقه ای سیلاب با روش رگرسیون خطی و چندگانه به دست آمد. پس از محاسبه ضرایب سیل خیزی منطقه ای با استفاده از امکانات سیستم اطلاعات جغرافیایی نقشه های سیل خیزی برای استان ترسیم گردید.

جریان واریزه ای یکی از مهم ترین فرایندهای دامنه ای در جابجایی مواد به شمار می آید که موجب شکل زایی و افزایش بار رسوبی رودخانه ها می شود. به منظور بررسی جریان واریزه ها، دامنه های شمالی الوند واقع در 15 کیلومتری شهر همدان مشخص و با استفاده از عکس های هوایی و نقشه های تویوگرافی 000/1:50 و 1:25000 و با استفاده از نرم افزار ArcGis 9 تعداد 44 نمونه از جریان واریزه ای به طور تصادفی انتخاب و مشخصات مورفومتری آنها از قبیل طول بخش معبر، ارتفاع جریان، عمق بخش معبر، عرض مخروط، شیب و ارتفاع با عملیات میدانی و نقشه برداری محاسبه و معین شد. با استفاده از نرم افزار spss و Excel همبستگی آماری بین مشخصات مورفومتری مانند عمق بخش معبر و شیب و یا محاسبه حجم واریزه ها مدلی جهت برآورد عمق سایش و تخریب مواد دامنه ای ارائه گردید. نتایج حاصله از بررسی ها نشان داد که در بین عوامل موثر در تشکیل جریان واریزه ای در دامنه های شمالی الوند، ارتفاع و شیب بیشترین نقش را دارا می باشند. اما تمرکز واریزه ها بویژه از لحاظ تعداد، فراوانی و گستردگی در ارتفاع بین 2700 تا 3000 متری بیانگر نقش لیتولوژی، تکتونیک، نیواسیون همراه با سیستم شکل زایی و فرسایشی جنب یخچالی در تشکیل و توسعه واریزه های منطقه نیز است. به علاوه نتایج حاصله از بررسی نقش بارندگی بر اساس معادله کاین، بلیجنبرگ نشان داد، بارندگی های به وقوع پیوسته حدودا 15 الی 105 دقیقه ای در برخی سال ها موجب حرکت واریزه ها بر روی دامنه ها و ورود آن به رودخانه ها و افزایش باررسوبی و تخریب دامنه ها شده است.