نشریه سفینه
پیاپی 6 (بهار 1384)

نگارنده در این گفتار، بر مبنای خطبه 49 نهج البلاغه، «شناخته بودن خدای تعالی برای بشر، در عین عدم احاطه بشر بر او» را به عنوان یکی از مهمترین ارکان توحید قرآن و نهج البلاغه بر می شمارد. پس از آن دیدگاه دو گروه از فلاسفه را نقد و بررسی می کند و در بحث «نفی تعطیل»، به تفصیل، سخن قاضی سعید قمی درباره اشتراک لفظی و نقد علامه مجلسی بر آن را می آورد. در پایان با اشاره به چند آیه از قرآن و چند سخن از نهج البلاغه، بار دیگر همان اصل مهم توحیدی را یادآور می شود.

شیخ محمدحسن آل کاشف الغطاء (1294-1373) یکی از مراجع دینی شیعه در قرن چهاردهم، تعلیقاتی بر شرح شیخ محمد عبده بر نهج البلاغه نوشته که برای نخستین بار به چاپ می رسد. بخشی از این تعلیقات (مربوط به بخش خطبه ها) در سفینه شماره 5 منتشر شد. و اکنون بخشی دیگر (مربوط به نامه ها و کلمات قصار) در این شماره منتشر می شود.

نگارنده در این گفتار، دعا را از نظر بعضی دانشمندان لغت، آیة الله میرزامهدی اصفهانی و آیة الله میرزا محمدباقر ملکی میانجی معنا کرده است. سپس به اهمیت دعا از دیدگاه قرآن و روایات اشاره می کند، که وسیله تقرب به درگاه خدا و یادآوری انسان به فقر و نیازمندی ذاتی او است. ارتباط دعا با گرفتاری ها و شداید و پیوند دعا با بداء - که یکی از مهم ترین آموزه های توحید در قرآن و بیان ائمه اطهار (ع) است - نیز مورد بحث قرار می گیرد.

علم و دانایی - با وجود اختلاف دانشمندان بشری در تعریف آن - از روشن ترین مفاهیم نزد بشر است، که حقیقت نوری آن، درجات و مراتب دارد. «قرآن» به عنوان برترین کلام خدا، بر اساس محتوای علم خود، از علم بی پایان الهی نشات گرفته و آخرین پیامبر خدا، حضرت محمد (ص) بر مبنای همین علم، آوای هماورد جویی (تحدی) سر می دهد، گرچه ظاهر الفاظ آن نیز زیبا و جذاب است. قرآن، برای تداوم هدایت خود، عالمان به علم کتاب (امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب و امامان معصوم (ع)) را به مردم می شناساند. نگارنده، این مطالب را حول محور دعای چهل و دوم صحیفه سجادیه (دعای امام سجاد (ع) در هنگام ختم قرآن) به تفصیل بیان می کند.

«ویلیام چیتیک» دانشمند آمریکایی معاصر، صحیفه سجادیه را به زبان انگلیسی ترجمه کرده و گفتاری در معرفی امام سجاد (ع)، صحیفه سجادیه و آداب دعا در اسلام نگاشته، که به پیوست آن ترجمه منتشر شده است. در این مقاله - که خلاصه ای از گفتار چیتیک آمده - توضیحاتی درباره تاریخچه کتاب صحیفه، دعاهای امام سجاد (ع)، نسخه شناسی صحیفه، آثار علمی نگاشته شده حول محور آن، نقش دعا و مناجات در تربیت انسان، بینش اسلامی نسبت به دعا، وجوه مختلف درون مایه صحیفه و شیوه و مبنای ترجمه خود سخن گفته است.

نگارنده در این گفتار، چهار کتاب در شرح صحیفه سجادیه را می شناساند: ریاض العابدین نوشته بدیع الزمان قهپایی، ریاض العارفین نوشته محمد دارابی، ریاض السالکین نوشته سیدعلی مدنی شیرازی، تعلیقات شیخ محمدتقی شریعتمداری بر ریاض العارفین، سه کتاب اول، به قرن یازدهم هجری قمری تعلق دارد و کتاب چهارم - که در حاشیه کتاب دوم آمده - به زمان حاضر. در این میان، ریاض السالکین - در هفت جلد - مبسوط ترین، مشهورترین و معتبرترین شرح صحیفه سجادیه است که بحق، دانشنامه ای جامع از معارف دینی و ادبی است. ابعاد مختلف این کتابها در این گفتار، تبیین شده است.

«لوامع الانوار العرشیة» شرحی است بر کتاب صحیفه سجادیه نوشته سیدمحمدباقر شیرازی معروف به ملاباشی (متوفی 1240 ه. ق) این مقاله به معرفی و نقد و بررسی «لوامع» اختصاص دارد که برای نخستین بار در شش مجلد، تحقیق و چاپ شده است. نگارنده گفتار، بر آن است که نویسنده آن کتاب، به دلیل دلبستگی فراوان به فلسفه و تصوف، در تاویل کلمات صحیفه بر آن مبنا، راه افراط پیموده است. وی نمونه هایی از این تاویل ها را بیان می دارد. همچنین نکات جالب و سودمند کتاب را باز می گوید و جهات ارزشی آن را باز می نماید.

نگارنده در این گفتار، پس از توضیحی کوتاه درباره صحیفه سجادیه، یازده عنوان بایسته های پژوهشی در مورد آن بیان می دارد. از جمله: تهیه کتابخانه رقومی (دیجیتالی) صحیفه، بازخوانی دعاهای صحیفه به زبان ادبیات روز، موضوع نگاری صحیفه، ترویج تلاوت صحیفه به صوت دل نشین با استفاده از فناوری های جدید، احیای ترجمه ها و شروح کهن صحیفه، ترجمه صحیفه به زبان های مختلف، شرح موضوعی صحیفه، معناشناسی واژگان صحیفه، ترویج صحیفه در میان برادران اهل سنت، یافت و احیاء روایت های دیگر صحیفه، توضیح مختصر و گویا درباره هر یک از این عناوین، در متن مقاله آمده است.