فصلنامه اندیشه نوین دینی
پیاپی 2 (پاییز 1384)

لیپمن را سرآغاز فلسفه برای کودکان می دانند. نوآوری وی در اساس، تحولی در شیوه آموزش و پرورش بوده است. فلسفه برای کودکان در مفهوم سازی لیپمن برنامه ای برای افزایش مهارت تفکر نقاد و خلاق در درک مسایل فلسفی نزد کودکان است. این برنامه سه مقوم اساسی دارد: خود اصلاحگری، حساسیت معقول نسبت به زمینه و داوری بر پایه اعتماد بر ملاک های عینی. برنی فیر نیز با همان رهیافت و تلقی لیپمن اما با سبکی متفاوت به فلسفه برای کودکان پرداخت. بررسی مقایسه ای این دو سبک پرتوی در شناخت کاملتر و تحلیل ژرفتر روی آورد لیپمن است. این مقایسه در تدوین الگوی متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی در فلسفه برای کودکان نکته آموز است. هر دو سبک یاد شده در سنت باختری فلسفه بر فلسفه تحلیلی روئیده است.

مقاله حاضر، بر پیدایش علم فلسفه اخلاق متمرکز است. نویسنده، برخلاف اندیشه رایجی که با توسل به سیر تحولات و مباحث فکری به وجود آمده در میان سوفیست ها و فیلسوفان یونان باستان، علم فلسفه اخلاق را محصول اختصاصی یونانیان می داند، مدعی است که با در نظر گرفتن تحولات و فرایندهای مشابهی که در سایر سنت های اخلاقی پدید آمده، نمی توان قاطعانه فلسفه اخلاق را به مثابه یک علم، محصول خاص و انحصاری یونان باستان دانست، بلکه این مباحث در میان سایر فرهنگ ها نیز به چشم می خورد. در این باره، نویسنده، به ویژه به منازعات اخلاقی و تحولاتی اشاره می کند که در سنت اخلاقی چین میان اخلاق کنفوسیوسی و دیدگاه های موتزو رخ نمود. این تشابهات، برای رد ادعای مختص بودن فلسفه اخلاق به یونانیان و فرهنگ غرب کافی است، هرچند که نمی توان منکر این واقعیت شد که فلسفه اخلاق غربی دارای نوعی ویژگی های اختصاصی است که در سایر فرهنگ ها به چشم نمی خورد.

ساختگرایان شکل گیری تمام تجارب عرفانی را تحت تاثیر زمینه های پیشین ذهنی عارف، از جمله زمینه های اعتقادی می دانند. بررسی نظریه «حق معتقد» ابن عربی نشان می دهد که از نظر وی شهود حق در مراتب ابتدایی و متوسط تجارب عرفانی می تواند متاثر از زمینه های اعتقادی بوده و در قالب آنها شکل گیرد. در چنین مواردی الگوی معرفت شناختی ساختگرایی برای تبیین این تجارب مفید و کارساز خواهد افتاد. اما بنا بر همین نظریه، تجارب نهایی عرفانی، فناء و بقاء بعد الفناء، از دایره شمول این قاعده خارجند و عارف کامل می تواند حق را فارغ از قالبهای ذهنی- اعتقادی جزیی شهود کند؛ علاوه بر این در نظریه «حق معتقد»، امکان شهود حق در هر مرحله ای برخلاف توقعات اعتقادی وجود دارد. در حالی که در نظریه، ساختگرایی هیچ گونه تجربه عرفانی نمی تواند از قالبهای اعتقادی پیشین فاصله گرفته و از آنها فراتر رود. بنابراین الگوی معرفتی ساختگرایی از نظر ابن عربی عاجز از تبیین تجارب نهایی عرفانی است.

نوشتار حاضر پیوستگی یا گسستگی میان نظریه نظام فیض و طبیعیات و هیات قدیم را از منظر حکیمان مسلمان مورد پژوهش قرار می دهد. در نظریه افلوطین به عنوان مبتکر نظریه نظام فیض پیوندی میان نظام فیض و طبیعیات و هیات کهن مشاهده نمی شود. در میان حکیمان مسلمان، فارابی میان نظام فیض و طبیعیات و هیات قدیم پیوند وثیقی برقرار، و نظام فیض را به شکل ثنایی تقریر می کند. بعد از او ابن سینا، اخوان الصفا، شیخ اشراق و ملاصدرا، مشی فارابی را از جهت برقراری پیوند میان نظام فیض و طبیعیات و هیات قدیم ادامه دادند، ابن سینا نظام فیض را به صورت ثلاثی و رباعی تقریر می کند و اخوان الصفا نیز دو نظریه در این باره ارائه می کنند. این دیدگاه ها تفاوت ماهوی با نظریه فارابی دارد. شیخ اشراق و ملاصدرا با نقد نظریه مشائیان، بر اساس مبانی فلسفی خود نظریه پردازی می کنند. ابوالبرکات بغدادی از حکیمان سلف و طباطبایی از حکیمان معاصر گرچه تفاوت ماهوی جدی میان نظریه آنها درباره نظام فیض وجود دارد در برابر جبهه موافقان، جبهه جدیدی گشودند و از گسستگی رابطه میان نظام فیض و طبیعیات و هیات قدیم دفاع کردند.

چیستی معرفت نزد متفکران اسلامی سه دیدگاه کلی را به میان می آورد. فخر رازی، علم را بدیهی و غیر قابل تعریف دانسته است و جوینی و شاگرد او غزالی، مفهوم علم و معرفت را نظری و تعریف آن را دشوار معرفی می کنند. رویکرد دیگر از ناحیه بیشتر متکلمان و حکما ارائه گردیده است که مفهوم معرفت را غیر بدیهی و تعریف آن را ممکن شمرده اند. این مقاله، ضمن بیان تعاریف گوناگون معرفت اصرار می ورزد که معرفت به معنای باور صادق موجه، به عنوان غایت معرفت شناسی تایید می گردد. ولی معرفت به معنای مطلق آگاهی و وجود مجرد حکایتگر، موضوع دانش معرفت شناسی شمرده می شود.

تاثیر فرهنگ یونانی مآب بر سنت های دینی و قومی مشرق زمین و ظهور فرهنگ های تلفیقی جدید،گذشته از شان و جاذبه های تاریخی و تبارشناسانه، از جهت منشا قرار گرفتن برای تحولات بعدی اهمیت مضاعف پیدا می کند. از نمونه های بسیار مهم در دنیای باستان فرهنگ عبرانی کهن و دین یهود است که در مواجهه با فرهنگ یونانی مآب دستخوش تغییرات و تحولاتی گردید که از یکسو بر ساختارهای فکری و هنجاری آن قوم و از سوی دیگر بر محتوا و مضامین کتاب مقدس آنان، تورات تاثیر فراوانی گذارد. در این مقاله تلاش شده است گوشه ای از زمینه های این تاثیر و تاثر با ذکر مصادیقی چند و البته از منظر تحولات تاریخی مورد کنکاش قرار گیرد.

نیاز بشر به دین در نگاه محمد عبده از طریق باور اکثریت به ادامه حیات پس از مرگ و اهمیت یافتن راه رسیدن به سعادت ابدی و نیز از طریق ضرورت زندگی اجتماعی و رواج کرامتهای اخلاقی در آن تبیین می گردد. طباطبایی انسان را خواستار سعادت، کمال و خیر می داند، زندگی اجتماعی را یک ضرورت و وجود قانون برای آن را گریز ناپذیر می خواند. وی معتقد است قانونی می تواند تامین کننده عدالت و سعادت باشد که با نظام تکوین هماهنگی حاصل کند، این امر زندگی اخروی را نیز شامل می شود کامیابی دین با چنین جامعیتی از طریق بحث عقلی و نیز آزمون تاریخی قابل ارزیابی است.

قاعده الواحد و امکان اشرف از قواعد مهم فلسفه اسلامی بر ضرورت صدور عقل به عنوان صادر اول از ذات حق تعالی حکم می کنند. عقل در حکمت متعالیه، حقیقت و روح متعالی محمد (ص) است که بنابر نقل و عقل تایید می شود. پیامبر (ص) شالوده هستی، واسطه آغاز نظام تکوین، بقای آن و معاد همه موجودات است و همان انسان کامل است که فیض حق را به موجودات می رساند. ملاصدرا پیامبر (ص) را وجودی منزه از قوه و انفعال و احتیاج می داند و بدین طریق اولویت پیامبر (ص) را در آیات و روایات تعیین می کند. صراط مستقیم الهی و آئینه جامع صفات و آثار الهی در وجود پیامبر (ص) ظهور می یابد و اذن شفاعت خاص اوست

مفاهیم متفاوت عقلانیت: عقلانیت نوعی، عقلانیت هنجاری و عقلانیت ابزاری که محدودیتش عقلانیت کل نگر را به میان می آورد، گویای سرنوشت عقلانیت در غرب است. عقل پس از هیوم برده تمنیات قلمداد شده، و صلاحیتش را برای برگزیدن هدف از دست می نهد. عقل در فرهنگ اسلامی با سابقه ای انکار ناپذیر در شریعت جلوه خاصی می یابد. ایمان به مبدا، انسان را از بی ریشه بودن در عقلانیت لیبرال نجات می بخشد، گنج نهفته انسان در طلب کمال و با عمل صالح می درخشد، عدم اضرار به نسبت سیر به سوی کمال سنجیده می شود و سرانجام تشکیل جامعه مدنی در عقلانیت اسلامی یک وظیفه است.عقلانیت در عرصه احکام اجتماعی و تعیین مصالح نقش وسیعی دارد. جایگاه عقل در فقه از نهادهایی مانند عقل به عنوان منبع استنباط، مصلحت، فطرت و حقوق فطری، توجه به مقاصدالشریعه و بنای عقلاء، احکام ثانویه و اجتهاد مستمر به روشنی تبیین می گردد.

معنای حسن و قبح اخلاقی، به عنوان کلیدی ترین مفاهیم اخلاقی، دیدگاه های متعددی را در میان اندیشمندان به میان آورده است. در این مقاله ضمن دسته بندی و توضیح انواع دیدگاه ها، به بررسی و نقد آنها می پردازیم. بر این اساس، ابتدا نظریه احساس گرایی را، به عنوان یکی از مشهورترین نظریات غیرشناختی، نقد کرده ایم و سپس به توضیح و نقد دیدگاه شهود گرایانه ج. ای. مور، پرداخته ایم. در ادامه نظریات تعریف گرایانه در باب حسن و قبح را به دو دسته طبیعت گرایی و متافیزیکی تقسیم کرده و ضمن معرفی و نقد دیدگاه های طبیعت گرایانه، که طیف وسیعی از نظریات اندیشمندان مسلمان و غربی را شامل می شود، و همچنین ضمن نقد برخی از نظریات متافیزیکی، دیدگاه مورد قبول را ارائه کرده ایم.درنهایت طرح و نقد مغالطه طبیعت گرایانه می آید. طراح این مغالطه، ج. ای. مور، مدعی است که هرگونه تعریفی از حسن و قبح، اعم از تعاریف طبیعی یا متافیزیکی، تعریفی مغالطی است که وی آن را مغالطه طبیعت گرایانه می نامد.