مبادلات مرزی، شبکه های محلی و تحول فضایی سکونتگاه های انسانی

با توجه به اینکه مرزها اغلب به عنوان مانعی برای حرکت آزادانه انسان و کالاها به شمار می روند، بایست آنها را در عمل از یک سو، در بعد قلمرو (سرزمینی) و ملاحظات توسعه و امنیت ملی و از دیگر سو، در بعد اجتماعی- اقتصادی و بین عرصه های فعالیتهای رسمی و غیررسمی در عرصه های مختلف سکونتگاهی مورد فهم و سنجش قرار داد. از سوی دیگر، مرزها در برخی موارد، به ویژه توسط ساکنان شهرها و روستاهای این گونه نواحی، به سادگی نادیده انگاشته میشوند؛ علت این امر- در اغلب موارد- به تعارض موجود میان تعلق ملی به سرزمین اصلی و همسانی فرهنگی- مذهبی با ساکنان آن سوی مرز بازمی گردد؛ یعنی، تعارض بین احترام به قوانین جاری در کشور خودی و تعلق خاطر به”دیگران“در آن سوی مرز. مبادلات مرزی از جنبه های اصلی برقراری ارتباط و امرار معاش مرزنشینان در کشورهای همسایه به شمار می رود. این گونه مبادلات در کشورهایی همچون ایران، بلحاظ تاریخی، پیوسته در گذر زمان به انحاء مختلف وجود داشته است، هرچند در دهه های اخیر ابعاد تازه ای یافته است. در واقع، نبود زیرساخت های تولیدی و زیربنایی، فقدان اشتغال و بیکاری، نازل بودن درآمد و سرمایه و... در پاره ای نواحی مرزی، منجر به گرایش قابل توجه مرزنشینان بدین گونه فعالیتها شده است. بدین سان، مبادلات مرزی در سالهای اخیر به شکل گیری جریانهای تازه ای منجر شده، شبکه هایی در سطح محلی برپا نموده است. هرچند این شبکه ها به طور غیررسمی موجب پیوندهای درونی و بیرونی بیناسکونتگاهی شده، اما به سبب خودجوش بودن و تحول خودبخودی این پیوندها، پیوسته در معرض نوعی”شکنندگی“قرار دارند. ساماندهی مبادلات مرزی در قالبهای رسمی و پشتیبانی از مرزنشینان فعال در این عرصه، می تواند به برپایی توسعه و امنیت مرزها منتهی گردد. این مقاله در چارچوب سکونتگاه های عمدتا روستایی بخش مرکزی بانه (کردستان) کوشش دارد، تا نقش مبادلات مرزی را در روند شکل گیری جریان-های مختلف در قالب رویکرد شبکه ناحیه ای و اثربخشی آنها در تحول فضایی سکونتگاه ها را نشان دهد. نتایج پژوهش نشان می دهد که تعاملات مرزی در ناحیه بانه نه تنها به جریان های مختلف افراد، سرمایه، کالاها، اطلاعات و نوآوری دامن زده است، بلکه، به دگرگونی بافت سکونتگاه ها، از جمله تغییر در ساخت مسکن و فضاهای مسکونی، از یک سو، و تحول در فرصت های اشتغال و کسب درآمد بیشتر و نهایتا به تغییر رفتار اجتماعی- اقتصادی مرنشینان منجر شده است.