معناشناسی نسخ در پرتو روایت «ناسخ و منسوخ» امام علی (ع)

ناسخ و منسوخ از جمله مسائلی است که صاحب‏نظران علوم قرآنی را از دیر‏باز به خود مشغول داشته و آثاری را در این حوزه به رشته تحریر در‏آورده‏اند. دستمایه اکثر پژوهش‏گران روایتی از امام علی (ع) است که در ضمن آن امیر‏المومنین به شخصی که در مسجد نشسته بود و مردم را موعظه می‏کرد، از علم به «ناسخ و منسوخ» سوال کرد و چون فرد ابراز بی‏اطلاعی نمود، امام فرمود: خود و شنوندگان را هلاک کردی. با تامل در این حدیث این سوال در ذهن خطور می‏کند که ندانستن مفهوم چند آیه، بنا بر معنای کنونی نسخ، چگونه می‏تواند موجب هلاکت شود؟ پس روایت معنایی فراتر دارد.
هدف مقاله حاضر معناشناسی نسخ در پرتو این روایت امام علی (ع) است که به روش توصیفی - تحلیلی با رویکرد حدیثی و تاریخی، پس از بررسی منابع اصیل، ضمن نشان دادن طرق حدیث، بیان می‏کند که: مفهوم نسخ در آن روزگار معنای وسیعی داشته و عناوین مختلفی از علوم قرآنی را در بر گرفته، به طوری که در گذر زمان از عمومیت آن کاسته و در معنایی خاص اصطلاح گشته و به تعبیری قبض مفهومی در آن رخ داده است. بر همین اساس، شخصیت مورد خطاب امام، به احتمال قوی، قصه‏گو بوده است و شکل‏گیری جریان قصاص و عدم احاطه آن‏ها به علوم مورد نیاز جهت تفسیر قرآن، گمانه عمومیت معنای ناسخ و منسوخ را تقویت می‏کند.