فاعلیت قریب از دیدگاه فلسفه و عرفان

نحوه فاعلیت حق، از جمله مسائل مطرح در مکاتب مختلف فلسفی و عرفانی است. گذشته از معتزله که به فاعلیت حق در افعال بندگان قایل نیستند، و اشاعره که فاعل حقیقی در همه اشیا حتی افعال انسان ها را خداوند می دانند و سلسله علل را انکار می کنند، حکمت مشاء با حفظ سلسله علل در نظام هستی، فاعلیت خداوند را فاعلیت باواسطه یا فاعل بعید می داند. حکمت اشراقی، در یک بیان تمثیلی اقناعی و خالی از استدلال و برهان، فاعلیت حق را بی واسطه دانسته، اسناد افعال به غیر حق را تسامحی می انگارد، و حکمت متعالیه در مراحل ابتدایی خود، مبتنی بر تشکیک خاصی و وجود فقری، فاعلیت قریب حق را به صورت فاعلیت بی واسطه، و علل و اسباب را علل معد و مقرب فیض به معلول می داند.
عرفان نیز ضمن آنکه علل و اسباب را، همانند حکمت متعالیه، علل معد و وسایط فیض معرفی کرده است، در تقریر و تبیین فاعلیت قریب حق تعالی راهی جدا پیموده و با ارائه یک معنای ژرف و عمیق از فاعل قریب به منزله فاعل در موطن معلول از معارف ناب توحیدی شریعت از جمله توحید افعالی، که قرآن بدان گویاست، رمزگشایی کرده است. در این نوشتار، در صدد تبیین دیدگاه عرفان در باب فاعلیت قریب حق تعالی در یک بررسی مقایسه ای با آرای کلامی و فلسفی هستیم.