نشریه معارف عقلی
پیاپی 4 (زمستان 1385)

با التزام به کثرت ناپذیری وجود، این پرسش رخ می نماید که کثرات را چگونه باید توجیه عقلی کرد تا گرفتار انکار واقعیت حقایق امکانی نشویم. در سخنان صاحب نظران، توجی هاتی در این باره به چشم می خورد و نگارنده نیز توجیه چهارمی ارائه کرده است. این توجیه از سویی به موجود قیاسی بودن ممکنات، و از سویی به واقعی بودن تعلق وجود به عدم در حقایق متناقض استناد دارد، و بر این اساس کثرت ناپذیری وجود به انکار واقعیت حقایق امکانی نمی انجامد.

برهان های عرفا در عرفان نظری یکی از راه های اثبات وجود خداست. ایشان از مفهوم حقیقت وجود می آغازند و در نهایت، وجود خدا را به منزله واحد شخصی لا شریک له، اثبات می کنند. این برهان از آنجا که از مفهوم وجود بهره می گیرد، نوعی برهان وجودی است، که در آن از مفهوم خدا، وجود او نتیجه می شود. در اشکال به این سنخ برهان ها گفته اند که در آنها بین ذهن و عین یا بین حمل اولی و شایع خلط شده است. نیز اگر این نوع استدلال ها تمام باشند، باید وجود شریک واجب هم برهانی باشد؛ در حالی که شریک واجب ممتنع است.
اما می توان نشان داد که این نوع براهین منتج اند و در آنها خلطی صورت نگرفته است؛ زیرا هرگاه مفاهیم لوازمی داشته باشند محکی های آنها دارای همان لوازم اند. و این سنخ برهان در شریک واجب به دلیل متناقض بودن مفهوم شریک واجب جاری نیست.

عرفان اسلامی در یک تقسیم بندی به دو بخش عرفان نظری و عرفان عملی تقسیم می شود. این تقسیم با بهره گیری از متون شریعت و کلمات عرفا و با توجه به محتوای مباحث عرفانی صورت گرفته است.
این نوشتار با فرق نهادن بین تجربه عارفانه و علم عرفان نظری، به تبیین و توضیح عناصر و مؤلفه های بنیادین علم عرفان نظری می پردازد. عناصر تشکیل دهنده علم عرفان نظری عبارت اند از: عنصر روش (کشف و شهود)؛ عنصر محتوا (وحدت شخصیه وجود)؛ و عنصر تعبیر و ترجمه و توصیف. در خلال این تبیین از برخی شبهات در این زمینه و پاسخ به آنها سخن به میان آمده، و در پایان با توجه به عناصر بنیادین عرفان نظری، تعریف هایی از این علم مطرح شده است.

حکیم ترمذی از عارفان و محدثان بزرگ سده سوم هجری است که آثار فراوانی از وی برجاست. او به تصریح برخی از صوفیه، صوفی نبوده است و لقب «حکیم» به همین معنا اشاره دارد. با آنکه از حکیم ترمذی زندگینامه خودنوشتی باقی مانده، آگاهی های ما از سرگذشت وی فراوان نیست. او نخستین کسی است که در تاریخ عرفان اسلامی مسئله ولایت و ختم ولایت را در کتاب ختم الاولیاء یا سیره الاولیاء به صورت نظریه ای کامل مطرح کرد و بیشترین شهرت او به همین سبب است. تاثیر حکیم ترمذی بر عارفان پس از خود، تا زمان ابن عربی بسیار اندک بوده است؛ اما ابن عربی و پیروانش، به ویژه در مسئله ولایت و ختم ولایت، به شدت از وی تاثیر پذیرفته اند. این مقاله به چهار موضوع پرداخته است: زندگی و آثار ترمذی، رابطه او با تصوف، نظریه ولایت، و تاثیر وی بر عارفان پس از خود می باشد.

این مقاله به منشا پیدایش عرفان و تصوف و اصطلاح عارف و صوفی (در قرن اول هجری) پرداخته و عمده احتمالات را در باب اشتقاق کلمهصوفی،پیشینه آن و داستان پشمینه پوشی برخی مسلمانان نقل و نقد کرده است.
این نوشتار همچنین به بعضی از ویژگی های راهبان مسیحی ساکن جزیره العرب پیش از اسلام و مقارن ظهور آن اشاره کرده است، تا میزان تاثر مسلمانان و از جمله عارفان وصوفیان را از ناسکان مسیحی بر فرض وجود چنین تاثری روشن سازد.

نحوه فاعلیت حق، از جمله مسائل مطرح در مکاتب مختلف فلسفی و عرفانی است. گذشته از معتزله که به فاعلیت حق در افعال بندگان قایل نیستند، و اشاعره که فاعل حقیقی در همه اشیا حتی افعال انسان ها را خداوند می دانند و سلسله علل را انکار می کنند، حکمت مشاء با حفظ سلسله علل در نظام هستی، فاعلیت خداوند را فاعلیت باواسطه یا فاعل بعید می داند. حکمت اشراقی، در یک بیان تمثیلی اقناعی و خالی از استدلال و برهان، فاعلیت حق را بی واسطه دانسته، اسناد افعال به غیر حق را تسامحی می انگارد، و حکمت متعالیه در مراحل ابتدایی خود، مبتنی بر تشکیک خاصی و وجود فقری، فاعلیت قریب حق را به صورت فاعلیت بی واسطه، و علل و اسباب را علل معد و مقرب فیض به معلول می داند.
عرفان نیز ضمن آنکه علل و اسباب را، همانند حکمت متعالیه، علل معد و وسایط فیض معرفی کرده است، در تقریر و تبیین فاعلیت قریب حق تعالی راهی جدا پیموده و با ارائه یک معنای ژرف و عمیق از فاعل قریب به منزله فاعل در موطن معلول از معارف ناب توحیدی شریعت از جمله توحید افعالی، که قرآن بدان گویاست، رمزگشایی کرده است. در این نوشتار، در صدد تبیین دیدگاه عرفان در باب فاعلیت قریب حق تعالی در یک بررسی مقایسه ای با آرای کلامی و فلسفی هستیم.

در باب عرفان و تصوف کتاب های پرشماری نگاشته اند. در این بین کتابی که به دست شیخ ابوعبدالرحمن سلمی فراهم آمده، مزایایی دارد، که به لحاظ کیفیت، گوی سبقت از همگنان خود ربوده است. اتقان متن، اختصار، فضای کاملا عارفانه، سبک پردازش به این موضوع، غنای مؤلف از علوم روز، به خصوص حدیث و تصوف، ویژگی هایی هستند که نگاشته سلمی را بسیار مفید و جذاب می سازد. کتاب مزبور، نخستین کتاب در این موضوع نیز هست.
هرچند این اثر از آثار پیش از خود سود جسته، متاسفانه آن آثار از میان رفته اند. در عظمت این کتاب سترگ همین بس که عارف بزرگ، خواجه عبدالله انصاری آن را پیش روی نهاده و برای شاگردان تدریس کرده است، و سپس انشائات خود او گرد آوری و به جهان علم عرضه شد.
کتاب سلمی در موضوع رجال تصوف و عرفان، مستقیم یا غیرمستقیم در آثار پس از خود رخ نموده است. مقاله پیش روی، به تحلیل و واکاوی این اثر می پردازد؛ اثری که نزد تصوف شناسان با عنوان طبقات الصوفیه اشتهار دارد.

هر نوشته ای به ویژه مقالات دائره المعارفی تخصصی، نیازمند پژوهش و گردآوری اطلاعات است. نوآوری، دقت و جامعیت مقاله به وسعت و دقت اطلاعات گردآوری شده بستگی دارد، و از این روی، مرکز دائره المعارف علوم عقلی اسلامی واحدی با عنوان پرونده علمی تاسیس کرده است.
پرونده علمی به معنای خاص آن عبارت است از فهرست و تصاویر متون منابع معتبر که در خصوص مدخل مصوب دائره المعارفی با شیوه خاص تهیه شده تا نویسنده را از جست وجو و مراجعه به منابع بی نیاز سازد.
تاریخچه تشکیل پرونده علمی به سال های اخیر باز می گردد، و این کار از ابتکارات دانشمندان حوزه علوم انسانی در ایران اسلامی است.
واحد پرونده علمی مرکز دائره المعارف علوم عقلی اسلامی در سال 1380 شمسی به صورت رسمی آغاز به کار کرده و برای همه مدخل های مصوب منطق پرونده تشکیل داده است. این کار برای دیگر رشته ها نیز آغاز شده است.
این واحد برای افزایش سرعت و دقت کار، روش های جدید ی را به کار بسته است و از هرگونه انتقاد و پیشنهاد جامعه علمی استقبال می کند.