مثنی بن حارثه شیبانی و نخستین فتوح اسلامی در عراق

شناخت فتوح نخستین اسلامی بدون شناخت شخصیت های مؤثر در آن ناقص خواهد بود؛ از جمله این افراد مثنی بن حارثه است که با آغاز فتوح به دنیای اسلام اتصال یافت و با شناخت او بسیاری از نکات مبهم فتوح آغازین اسلامی روشن می شود. در تاریخ نگاری نخستین مورخان اسلامی، مثنی کمتر مورد توجه قرار گرفته و موضع گیری های دوگانه و گاه متناقضی از او در منابع ترسیم شده است. یکی از دلایل توجه سردمداران مدینه به سواد و ایران، تدابیر و اطلاعات وسیع و متقنی بود که مثنی در اختیار آنها می گذاشت. ظرفیت های بالقوه روانی و سوابق تاریخی در روادید اعراب و ایرانیان که قدرت اعراب را برای انجام اقدامات هدفمند و عامدانه در جهت نیازهای مقطعی و بلند مدتشان تامین می کرد، مثنی را در حمله به عراق و سواد تحریک می نمود. همکاری مثنی با نیروهای اسلام اگرچه در لفافه ای از حس منفعت طلبی فردی و قومی قرار می گرفت، ولی نتیجه این امر نقش تاثیرگذاری در فتوح اسلامی شرق داشت. مثنی با درک اوضاع نابسامان نظام ساسانی و لزوم اتحاد با اعراب مسلمان که دارای ایدئولوژی قوی، محکم و منطقی بودند به قدرت مدینه پیوست که مهم ترین نتایج این اتصال را می توان در موارد زیر برشمرد: تسهیل زمینه فتوح اسلامی به ویژه در شرق خلافت اسلامی، درک به موقع انحطاط امپراتوری ساسانی و انتقال آن به یک قدرت دیگر، بهره گیری از امکانات و زمینه ها، قرار دادن منافع شخصی و قومی در مراحل کمرنگ تر و در عوض تقویت روحیه ملی – اسلامی مسلمانان.