تشیع در ترکیه

با مهاجرتهایی که در دوره های مختلف به ویژه بعد از حمله مغول، از ایران و آسیای میانه به آناطولی صورت گرفت، دو جریان متفاوت در آن منطقه به وجود آمد. از یک سو گروهی به زندگی ساکن در شهرها روی آوردند و از سوی دیگر ایلات و عشایر ترک به اقتضای شرایط زندگیشان در روستاها و دشتها ساکن شدند و به زندگی کوچ نشینی و نیمه کوچ نشینی خود ادامه دادند. در این شرایط یک دوگانگی عقیدتی و سیاسی میان شهر و روستا به وجود آمد. نادیده گرفتن حقوق روستانشینان توسط طبقه حاکم (سلاجقه روم) زمینه مساعدی را برای تبلیغات اهل طریقت به وجود آورد. روسا و پیشوایان عشایر که در لباس باباهای آسیای صغیر ظاهر شدند، در واقع، ادامه دهندگان راه و روش شمنهای(1) آسیای میانه بودند که عشایر اطاعت آنها را واجب می دانستند. جنبش بابائیه که به رهبری یکی از باباهای مذکور در قرن هفتم قمری صورت گرفت، قیامی بود برای پایان دادن به ظلم و بی عدالتی نسبت به ایلات و عشایر مهاجر به آناطولی. پس از شکست این قیام بسیاری از بازماندگان آن به گرد حاجی بکتاش ولی نیشابوری (از خلفای رهبر جنبش بابائیه) جمع آمده و بدین ترتیب طریقت بکتاشیه پایه ریزی گردید. پیروان این طریقت، نیز، دو دسته بودند: بکتاشیان روستایی و بکتاشیان شهری. با شروع دعوت صفوی در آناطولی، بکتاشیان روستایی که زندگی کوچ نشینی و نیمه کوچ نشینی داشتند و از حکومت عثمانی ناراضی بودند، به آنها پیوسته و تحت عنوان قزلباش به یاری صفویان پرداختند. حکومت عثمانی برای جلوگیری از نفوذ صفویان در آناطولی به سرکوب قزلباشان آنجا پرداخت. آنها نیز سکوت نکرده و قیامهایی را علیه عثمانیان به راه انداختند. پس از صلح آماسیه (962ق/ 1555م) که میان سلطان سلیمان قانونی و شاه طهماسب صفوی منعقد گردید و نیز با تحکیم تشیع فقاهتی در ایران، به تدریج قزلباشان آناطولی، که اهل فقه و شریعت نبودند، از حکومت ایران ناامید شده و در پناه مناطق دورافتاده به حفظ سنتها و باورهای خود ادامه دادند. هنگامی که کمال آتاترک، که از بکتاشیان بود، در صحنه سیاسی ترکیه ظهور یافت، قزلباشان که از قرن 19م به بعد «علوی» خوانده شدند، در سلک حامیان وی درآمده و به حمایت از سکولاریسم پرداختند. دوران جمهوریت ترکیه، پایان اختفای علویان بود. آنها به تدریج وارد صحنه سیاسی ترکیه شدند. گرایش به کمونیسم، حمایت از احزاب چپ، مبارزه با اسلام گرایان و... از دیگر فعالیتهای سیاسی آنها به شمار می رود. تکیه علویان بر انتقال شفاهی فرهنگ و فقدان منابع مکتوب در میان آنها، باعث گردیده تا تفسیرهای مختلفی از علویگری در ترکیه ارائه گردد. به نظر نگارنده این سطور، علویگری در ترکیه ترکیبی از شمنیزم (دین باستانی ترکان)، تصوف و تشیع است که بستر عقیدتی منطقه آناطولی (به ویژه مسیحیت) نیز بر آن تاثیرگذار بوده است. گرچه ورود علویان به دنیای مدرن به تدریج آنها را از سنتها و آیینهایشان دور نمود، اما حوادثی که در دهه های اخیر در ترکیه رخ داده است، باعث پیدایش جنبش احیای علویگری در این کشور گردیده است.
مقاله پیش رو تالیف عبدالقادر یلر از محققان ترک و استاد دانشگاه مرمره در استانبول ترکیه است. این مقاله در تابستان سال 2010م، در سومین شماره نشریه مطالعات اسلامی شیعه منتشر شده است. شایان ذکر است که موضوع رساله دکتری آقای یلر «شیعیان جعفری در جامعه ترکیه» بوده است. از آنجا که در سالهای اخیر در رسانه های داخل کشور، بارها از علویان ترکیه یاد شده و باعث ایجاد سوالهای مختلف درباره آنها گردیده است، نگارنده بر آن شد تا با ترجمه این مقاله، گامی هرچند کوچک در جهت آشنایی خوانندگان محترم با موضوع مذکور بردارد.