پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی
سال دهم شماره 18 (بهار و تابستان 1401)

دین مبین اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی، با تبیین یکی از اساسی ترین اصول از مبانی اسلام یعنی «اصل توحید» به ارایه یک بنیاد فکری کامل و منسجم برای رسیدن انسان ها به سعادت حقیقی پرداخته است. در سایه سار «اصل توحید» انسان ها به یگانگی خداوند در ذات، صفات و افعال معتقد می شوند و گستره این اندیشه در تمامی شیون فردی و اجتماعی آنها جاری می گردد. در پرتو این اعتقاد است که آدمیان برای اداره زندگی اجتماعی خویش به ضرورت برپایی «حکومت اسلامی» نایل می گردند.به همین دلیل بحث درباره همبستگی میان «سیاست» و «دیانت» و ضرورت اجرای شریعت در امور فردی و نیز اجتماع بشری، از مسایل بسیار مهمی است که ریشه در آموزه های وحیانی دارد. از حکیم عظیم الشان جناب فارابی تا صدرالحکماء ملاصدرا و از ایشان تا علامه طباطبایی و امام خمینیŠ و نیز جمع فراوانی از فقهای عظام، به ضرورت حضور دین الهی در جامعه بشری و جاری شدن «اصل توحید» در تمامی شیون فردی و اجتماعی تاکید کرده اند. در نوشتار حاضر درصدد تبیین اجمالی و دورنمایی از چگونگی نقش «معرفت توحیدی» در برپایی «حکومت اسلامی» با تکیه بر آرای جناب صدرالمتالهین هستیم.

اثر حاضر تاثیر دو نوع نگرش مثبت و منفی(نحوست و عدم نحوست) به پدیده کرونا و ارتباط آن با بحث مهدویت را براساس مبانی استاد مطهری(ره) به روش توصیفی-تحلیلی مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. براساس دیدگاه شهید مطهری(ره) جریان ظهور یک جریان سینوسی یا حلزونی است؛ بدین معنا که جریان شر و باطل همواره با جریان حق در ستیز است و هر بار که باطل، شری ایجاد می کند، حق فعالیتی بالاتر در مقابله با آن، انجام می دهد و این روال تا جایی ادامه می یابد که فکر و فهم بشریت به حد آمادگی شرایط معرفتی ظهور برسد و در نهایت ظهور رخ دهد. در این راستا کرونا از جهات مختلف می تواند در رکود یا صعود اخلاق و معنویت، همیاری اجتماعی، ایجاد فضای طرح سوالات اعتقادی و پاسخ به آنها و رشد معرفت و درک بشریت، درخواست استیلای حق بر باطل و در نهایت زمینه سازی ظهور موثر باشد.

ایجاد وحدت بین شاخه های مختلف علوم علاوه بر داشتن تاثیرات بینادین در حوزه معرفت شناسی، باعث رونق گرفتن رشته های گوناگون علم و درنتیجه پیشرفت جامعه متمدن است. از سوی دیگر فارابی، حکیم برجسته عصرتمدن سابق اسلامی با ایجاد وحدت وتعامل بین شاخه های مختلف علوم سهمی مهم در تولید و گسترش آن تمدن طلایی داشته است. با توجه به این مهم، این نوشتار برآن است که با استفاده از منابع کتابخانه ی و به روش توصیفی- تحلیلی به چگونگی دست یابی فارابی به اندیشه وحدت علوم بپردازد. فارابی بر اساس مبانی جهان شناسی سنتی خود، که هستی را از قلمرو طبیعت اعتلا داده و ارتباط و تعامل مراتب هستی را نشان داده است، به وحدت و سلسله مراتب علوم باور دارد. هر کدام از روش های شناخت حسی ، عقلی و شهودی متناسب با مرتبه ی از این سلسله مراتب یکپارچه و هماهنگ است. وی برای دست یابی به وحدت بین شاخه های مختلف علم طبقه بندی ارایه کرده است که نظام علوم را به مثابه یک شبکه یکپارچه و به هم پیوسته، بر اساس روابط متقابل دو یا چند جانبه ، تعاملی و حتی علی طبقه بندی کرده است.

سید حیدر آملی از جمله مفسران و عالمان شیعی مذهب است که در اکثر آثار علمی خود، بویژه تفسیرش را بر پایه روش عرفانی، باطنی و تاویلی از منظر شیعی به نگارش در آورده است. در مبانی معرفت شناسی سید حیدر، علم و عالم به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم می شوند که حقیقت معرفت نزد عالمان علوم لدنی و باطنی است. سید حیدر ضمن اینکه برای این دو علم تفاوت هایی قایل می شود، شرافت را از آن علوم باطنی می داند و با استفاده از آیات و روایات و مبانی عرفانی، راه و رسم تحصیل علوم باطنی را برای اهلش بیان می کند. هر چند که اهتمام سید حیدر به علوم و معارف باطنی در آثار او کاملا عیان و آشکار است، اما او بر خلاف مدعیان صوفیه، نسبت به علوم رسمی و ظواهر شریعت بی تفاوت نبوده بلکه بدان معتقد و پایبند نیز می باشد. سید حیدر آملی نگاهی جمعی و جامع به علوم ظاهری و باطنی دارد به گونه ای که از منظر او یک عالم دینی باید شریعت، طریقت و حقیقت را با هم به صورت جمعی داشته باشد؛ این موضوع سید حیدر را به عنوان یک عالم و عارف شیعی مذهب با بسیاری از مدعیان عرفان که دست به تاویلات ناصواب و بی ضابطه از ظواهر آیات قرآن و شریعت می زنند، متمایز می سازد.

قوای باطنی انسان کدامند و این قوا چه وظیفه ای بر عهده دارند؟ آیا دیدگاه ابن سینا و سهرودی در مورد قوای باطنی یکسان است؟ برای پاسخ به این سوال لازم است قبلا مشخص کنیم که هر دو فیلسوف یعنی ابن سینا و سهرودی چه تعریفی از قوای باطنی دارند. هردو فیلسوف دیدگاه های خود را در مورد قوای باطنی در آثار مختلف خود بیان کرده اند در این مقاله ابتدا دیدگاه ابن سینا در مورد قوای باطنی بیان شده است. وی برای هر کدام از قوای باطنی نقش خاصی قایل است قوای باطنی از دیدگاه شیخ الرییس عبارتند از حس مشترک، قوه خیال، قوه متصرفه، قوه وهم و قوه حافظه، ابن سینا بعد از تعریف قوای باطنی جایگاه آن ها را به خوبی در مغز انسان تبیین می کند. بعد از بیان دیدگاه ابن سینا دیدگاه سهروردی در مورد قوای باطنی بیان شده شیخ اشراق در مورد قوای باطنی دیدگاهی متفاوت با عقیده ابن سینا بیان می کند سهرودی می گوید آن چه در کلام مشاء درباره تقسیم قوا به سه قوه خیال، وهم و متخیله آمده درست نیست و این ها در واقع یک قوه بیشتر نیستند. سهرودی هم چنین در مورد حافظه و خزانه خیال با نظر ابن سینا مخالف است چون که سهرودی خزانه اصلی ادراکات را عالم افلاک می داند.

پژوهش حاضر در خصوص چگونگی سیر و حرکت موجودات در عوالم مختلف هستی به سوی مبدا با محوریت آراء علامه طباطبایی انجام شده است. از آنجا که اندیشه ی معاد یکی از پیچیده ترین و بحث برانگیزترین مسایل تاریخ بشری است، تبیین کیفیت آن می تواند پاسخ بسیاری از پرسشها در این باره باشد. این پژوهش در پی آن است تا با ارایه دلایل عقلی و شواهد نقلی با نظر به دیدگاه های تفسیری و فلسفی علامه طباطبایی به تبیین این حقیقت بپردازد. در این راستا نخست عوالم خلقی به ترتیب از نازل به اعلی، عالم ماده، عالم مثال یا نفس و عالم عقل و سپس عالم امر الهی مورد بررسی قرار گرفته و در هر بخش پس از تبیین خصوصیات عالم مذکور، سیر صعود آن تشریح شده است. آنچه حایز اهمیت است حرکت جوهری و ممتد در عوالم خلقی است که این نوشتار تلاش کرده به اجزای آن بپردازد و تصویر روشنی از سیر صعود هستی ارایه دهد.