فصلنامه مدیریت در اسلام (نخل شهداد)
پیاپی 45 (پاییز و زمستان 1401)

علم، حالتی است که با پدیدآمدن آن در خود، می یابیم که چیزی بر وجود ما افزوده شده و چیزی به دست آورده ایم. خود علم نیز به دو بخش حضوری (بی واسطه صورت ذهنی) و حصولی (با واسطه صورت ذهنی) تقسیم می شود. علوم حصولی شامل دو قسم تصورات (مفاهیم) و تصدیقات می باشد. در بحث تصورات از علم منطق، مفاهیم به دو بخش کلی و جزیی، تقسیم می شود. مفاهیم جزیی، مفاهیمی هستند که تنها دارای یک مصداق هستند و مفاهیم کلی یا معقولات (چون به وسیله قوه عقل درک می شوند)، دارای مصادیق متعدد می باشند. مفاهیم کلی اقسامی دارد که عبارت اند از:

1. مفاهیم ماهوی (معقولات اولی)؛

2. مفاهیم منطقی (معقولات ثانی منطقی)؛

3. مفاهیم فلسفی(معقولات ثانی فلسفی).

خصوصیات این مفاهیم به ترتیب عبارت است از:

1. عروض و اتصافشان، خارجی است؛

2. عروض و اتصافشان، ذهنی است؛

3. عروضشان ذهنی و اتصافشان خارجی است ؛

4. با توجه به اینکه مدیریت، رهبری، امامت و ولایت دارای این خصوصیات سه گانه هستند، معقول ثانی فلسفی محسوب می شوند و در مقام مقایسه بین ولی و مولی علیه، امام و ماموم، مدیر و اداره-شونده، رهبر و پیرو؛ ولایت، امامت، مدیریت و رهبری انتزاع می شود.

در تعالیم اسلامی خصوصا مکتب تشیع، به پرداخت مالیات های اسلامی، مخصوصا خمس تاکید فراوان شده است. مشهور میان فقها این است که خمس به شش سهم تقسیم می شود. سه سهم آن تعلق دارد به خداوند متعال و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) و سهم دیگر به ذوی القربی. مساکین و ایتام و ابن السبیل از سادات و بنی هاشم نیز به عنوان مالک و محل مصرف سه سهم دیگر بیان گردیده است. در برابر دیدگاه مشهور، دیدگاهی است که حضرت امام خمینی(علیه الرحمه) به طور مفصل به آن پرداخته اند که خمس متعلق به منصب حاکمیت است و امام بالحق جامعه متولی آن می باشد. در زمان حکومت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) در اختیار ایشان قرار داشت و بعد از آن نیز متعلق به منصب امامت و در اختیار جانشین های راستین ایشان قرار دارد. در عصر غیبت نیز، در اختیار فقیه جامع الشرایطی که در مقام حاکم جامعه اسلامی قرار می گیرد. براساس همین دیدگاه، چهار مبنا مورد بحث قرار گرفته است. از قبیل اینکه، حاکم جامعه از باب حسبه یا از باب وکالت و یا براساس نیابت و یا بر مبنای ولایت، تولیت خمس را بر عهده داشته باشد که در این نوشته مبنای نیابت را موردنظر بوده است. این نوشتار که به صورت کتابخانه ای انجام شده است، در نهایت قول غیرمشهور را که بیان می دارد صاحب اصلی همه خمس منصب امام و حاکم بالحق جامعه اسلامی است و ایشان در صورت تشکیل حکومت اسلامی، متولی خمس می باشد را برگزیده است که این نوع نگاه، در ساماندهی به امور مالی جامعه و تناسب سازی در هزینه کردهای این منبع عظیم اقتصادی که با تقریب آرای فقهای عظام در بحث متولی خمس انجام می پذیرد، بسیار تاثیرگذار است.

مسجد از مهم ترین نهادهای جامعه اسلامی با کارکردی جامع و چند منظوره به شمار می آید و همواره در طول تاریخ اسلام نقش بنیادین و محوری در شکل گیری تمدن اسلامی و پیشرفت جامعه ایفا نموده است. در مقابل به برکت انقلاب اسلامی، مساجد نیز جایگاه اصلی خود را باز یافتند و فعالیت و نقش آن ها در مسیر صحیح توسعه یافت که البته این مهم با هدایت رهبران و نظریه پردازان انقلاب اسلامی و تبیین ویژگی های مسجد طراز اسلامی بر مبنای آیات مبارک قرآن کریم و روایات ایمه معصومین(علیهم السلام) در طول سالیان پر برکت انقلاب اسلامی صورت گرفت. پرواضح است که دستیابی به تمدن نوین اسلامی و اعتلای معنوی و مادی جامعه براساس آموزه های اسلام ناب، به جز از مسیر مسجد و با تکیه بر کارکردها و ظرفیت های عظیم آن میسور نخواهد بود. نگارش حاضر از روش کیفی توصیفی تحلیلی استفاده کرده است. در این پژوهش ما با استفاده از مدل مفهومی و با مراجعه به کتابخانه و دو سایت معتبر مقام معظم رهبری اطلاعات اولیه را جمع آوری کرده و بر اساس داده ها به تجزیه و تحلیل اطلاعات یافت شده پرداخته و به نتیجه نهایی رسیدیم. لذا بر آن شدیم تا با گردآوری و احصای شاخص های فرهنگی برنامه ریزی، سازماندهی، هدایت و رهبری و کنترل مدیریت مسجد به طراحی و تبیین مدیریت فرهنگی مسجد تراز انقلاب اسلامی دست یابیم. برخی از آن ها به اختصار عبارت اند از: شاخص های برنامه ریزی مانند مشورت، بلندهمتی، اولویت بندی برنامه ها، تعهد به برنامه ریزی شاخص های سازماندهی مانند انتخاب و گزینش با آزمایش و شایسته سالاری، ساختار چابک و کارآمد، انعطاف در ساختار تشکیلات شاخص های هدایت و رهبری مانند قاطعیت، سعه صدر، پرهیز از جزیی نگری، تحمل نظر مخالف و شاخص های کنترل مانند اشراف میدانی، نظارت همگانی، خودکنترلی، حق گویی و... است.

مدیریت از جمله مقوله هایی است که در نوع حاکمیت ها متفاوت و متمایز است از منظر آموزه های اسلامی مدیریت باید براساس و مبنای خدمتگزاری باشد به همین جهت انقلاب اسلامی بر مبنای مبانی دینی نیازمند مدیرانی لایق است که در بیانات رهبر معظم انقلاب به این موارد پرداخته شده است و در بعد اجرایی شاخصه ها به چهار دسته تقسیم می شوند که در بعد برنامه ریزی مواردی همچون حکمت و خردگرایی، تدبیر، عزم راسخ، نوآوری و ساختارشکنی و اولویت بندی مطرح می گردند و در بعد رهبری مواردی همچون مدیریت مسیولانه، مدیریت تدین، مدیریت انقلابی، مدیریت کارآمد، مدیریت شجاعانه، مدیریت جهادی، تقدیم رضایت عامه و پرتلاش بودن مدیر مطرح می شود و در بعد کنترل و نظارت مواردی همچون اشراف میدانی، نظارت دقیق و عدم اعتماد صددرصدی مطرح می شود و در بعد سازماندهی مواردی همچون شایسته سالاری، چابکی و انعطاف در ساختار مطرح می شود. روش تحقیق در این مقاله توصیفی تحلیلی و روش گردآوری مطالب اسنادی نوشتاری بوده است.

انسان ها معمولا در مسایل معنوی به حداقل ها عمل کرده و آن حداقل همان است که با عنوان واجب و حرام می شناسند و یا برخی متدینین به آنچه که اهمیت بالایی برایشان دارد، توجه ویژه دارند و این عده نیز برای واجبات و محرمات اهمیت ویژه قایل هستند. واجب و حرام در اصطلاح رایج معمولا در مورد برخی فروعات عملی اطلاق می شود. از این رو اکثرا واجب و حرام را در ابواب فقهی در رساله-های عملیه و یا کتاب های فقهی رایج خلاصه می کنند. این در حالی است که بسیاری از مسایل اعتقادی و مسیله های اخلاقی واجب بلکه برخی از آن ها از واجب ترین واجبات و بلکه واجبات دیگر شرط واقع شدن منوط به دانستن و پایبندی این واجبات است. در اعتقادات کسی ولایت اهل بیت را که از واجبات است نپذیرد نه تنها عملش قبول نیست بلکه اعمالش را بر طبق آنچه آن ها فرمودند که همان اعمال خواسته الهی است، صورت نخواهد داد و در این صورت اعمالش صحیح نیست. در صفات اخلاقی نیز این گونه است. کسی که عدالت لازم را نداشته باشد عملی را به ظاهر انجام می دهد؛ ولی چون رعایت عدالت را ننموده سبب ظلم نیز می شود. بر روی صفت عدالت مقداری در فقه رایج بحث شده؛ ولی صفات مهم دیگری نیز در علم اخلاق است که باید و وظیفه اخلاقی دارد یعنی در اخلاق کسی آن را انجام ندهد به اهداف اخلاقی نمی رسد؛ ولی این صفات که سبب بروز اعمالی نیز می شود در فقه رایج روی آن-ها بحث نشده است. علاوه بر عدالت از حکمت و عفت در مقالات قبلی مطالبی آورده شد. در این مقاله با فقه الغه و فقه القرآن و فقه الحدیت و فقه السیره به صفت شجاعت و آثار آن پرداخته می شود. در این مقاله برای به دست آوردن حکم شجاعت به معنای آن در مبانی گوناگون پرداخته شد و بعد با توجه به معنای حقیقی شجاعت به خصوص در لسان اهل بیت(علیهم السلام) که فصل الخطاب هستند به میزان اهمیت آن به خصوص در مدیریت و نیز جامعه اسلامی و مهدوی پرداخته شد. از آنجایی که شجاعت مصلحت اتم دارد و نبود آن سبب ظلم کردن می شود و برخی واجبات انجامش منوط به داشتن شجاعت لازم است و نبود شجاعت سبب برخی گناهان کبیره بلکه بزرگ ترین گناهان من جمله ولایت پذیری طاغوت می شود؛ بنابراین حکم وجوب داشتن صفت شجاعت قابل اثبات است. از طرف دیگر بنا به اهمیت وظایف مدیران و وجود تکالیف سنگین تری که به عهده آنان است، این وجوب با تاکید بیشتر و با درجه بالاتری بر عهده مدیران جامعه قابل اثبات است.