نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 77 (تابستان 1401)

در این مقاله به بررسی زندگی و فعالیت های فرهنگی و سیاسی فخرالدین حجازی (1308-1386) در دو مقطع زمانی قبل و بعد از انقلاب اسلامی پرداخته شده است. حجازی از سخنوران انقلابی مشهور در دهه چهل و پنجاه بود. در انقلاب اسلامی ایران، خطیبان و سخنوران نقش برجسته ای در آگاهی بخشی به جامعه ایران داشتند. آنها با ترویج گفتمان امام خمینی، ضمن نقد حکومت پهلوی و جریان سلطه خارجی، در بعد ایجابی نیز به تبیین اهداف و ارزش های اسلامی نهضت امام خمینی پرداختند و از این طریق توانستند در بسیج اجتماعی و هدایت نارضایتی عمومی تا به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی موثر باشند. فخرالدین حجازی به خاطر سخنرانی ها و استقبال عمومی از محافل او در نقاط مختلف کشور، از مشهد تا تهران، به «خطیب فرهنگ » شهرت یافت.

همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی، احزاب و گروه های متعددی با ایدیولوژی های متفاوت، فعالیت خود را آغاز کردند. حزب رنجبران ازجمله احزابی بود که با ایتلاف 9 سازمان و گروه مایوییستی که مهم ترین آنها سازمان انقلابی حزب توده بود، در دی ماه سال 1358 تاسیس شد. این حزب به دلیل شناخت نادرست از جامعه ایران در عمر کوتاه خود، مواضع ضد و نقیضی اتخاذ کرد. سیاست حزب رنجبران با دفاع تاکتیکی از انقلاب آغاز و به مبارزه مسلحانه با جمهوری اسلامی ختم شد. حزب در سه منطقه گرگان، فارس و کردستان دست به مبارزه مسلحانه زد که در هر سه جبهه شکست خورد و پس از مدت کوتاهی در داخل کشور از هم فروپاشید. در این نوشتار، عملکرد این حزب در مدت فعالیت در داخل کشور، بررسی و تحلیل می شود.

این نوشتار به مقایسه مردم سالاری دینی در اندیشه سیاسی آیت الله نایینی و امام خمینی می پردازد. مردم سالاری دینی یکی از پرسش های اساسی در ساحت فکر و اندیشه سیاسی ایران معاصر است. در نظام مردم سالاری دینی، محدوده نقش مردم را دین و آموزه های دینی تعیین می کند و مردم در متن دین و در چارچوب موازین دینی ایفای نقش می کنند. بررسی آراء و اندیشه های سیاسی آیت الله نایینی و امام خمینی در حیطه مردم سالاری نشان می دهد که این دو اندیشمند در میان علمای معاصر شیعه، گام های مهمی به سوی سازگاری دولت اسلامی با مبانی نظام های مردم سالاری نشان داده اند. در بطن آرای سیاسی این دو، درک معنایی خاص و بومی از مردم سالاری نهفته است که متناسب با آموزه های کلان دینی بوده است. ساختار اصلی هر دو اندیشه، بر قدرت و پشتوانه مردمی و دینی مبتنی است. همچنین از نظر شکلی، هر دو نظام به لحاظ تیوری در مجموعه نظام های مردم سالار دینی قرار می گیرند.

پاتریک پهلوی معروف به علی اسلامی فرزند علیرضا پهلوی نوه رضاخان از تاج الملوک است. علیرضا، پدرش، پس از مرگ رضاخان در آفریقای جنوبی برای تکمیل تحصیلات به اروپا رفت. علیرضا در سال 1325 با بیوه ای لهستانی الاصل در فرانسه ازدواج کرد. علی پهلوی در سال 1326 در فرانسه به دنیا آمد. به خاطر مخالفت دربار پهلوی با این ازدواج علیرضا تا سال ها از آوردن خانواده خود به داخل کشور امتناع کرد تا اینکه بعدها آنان را ایران آورد. به دلیل اختلاف خانواده مادری علی با دربار جهت تصدی سرپرستی او، نهایتا پس از کش و قوس فراوان خاندان پهلوی تصمیم گرفت علی را به ایران منتقل کند و سرپرستی او با دربار باشد. علی در دربار تحت آموزش های خارج از توان قرار گرفت، موضوعی که باعث ناراحتی و آزردگی خاطر علی از دربار و مسببان این وضعیت بود. فقدان سرپرست دلسوز و تجربه فرهنگ و تربیت های مختلف، دربار فاسد و روابط نامتعارف و ناسالم، افسردگی در کاست طبقاتی دربار پهلوی، عقده داشتن پدر و مادری که مورد اقبال دربار نبود، از علی فردی مریض، ناسالم، بی هویت و حیران و سرگردان ساخت که از مسیحیت به اسلام و از اسلام به باورهای خودساخته و دمدمی مزاج رو آورد.

هر چند می توان تاسیس دانشکده علوم کرمانشاهان در بهمن 1351 ش را بنیانگذاری دانشگاه رازی به حساب آورد، اما طرح تاسیس دانشگاه رازی در سال 35 مطرح و فعالیت آن در مهر 1355 آغاز شد. این دانشگاه در آغاز متشکل از دانشکده های علوم و پزشکی کرمانشاه، تربیت دبیر سنندج و دامپروری ایلام بود. مطالعه و بررسی اسناد نشان می دهد که با وقوع انقلاب اسلامی، دانشجویان و استادان این دانشگاه به مخالفت با رژیم پهلوی پرداختند و در نتیجه این فعالیت ها، برخی از آنها دستگیر شدند. پژوهش حاضر که با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از اسناد تاریخی انجام شده، در پی پاسخ به این سیوال است که ماهیت جنبش انقلابی در دانشگاه رازی و نحوه مبارزه آن با رژیم پهلوی چگونه بوده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که دانشگاه رازی علیرغم نوپایی، در مبارزات انقلاب اسلامی نقشی فعال ایفا کرده و اساتید، کارکنان و دانشجویان آن حضور موثری در مبارزات انقلابی داشته اند. دانشگاهیان دانشگاه رازی، با تاثیرگذاری در طبقات مختلف اجتماعی، شرکت در راهپیمایی ها، ارتباط با علما و روحانیون مبارز در منطقه، پخش اعلامیه های اعتراضی و تحصن و تعطیلی کلاس های درس به مبارزه علیه رژیم پهلوی برخاستند، همچنین دانشجویان این دانشگاه با انجام فعالیت های صنفی و ایجاد کانون های دانشجویی، تلاش می کردند دایره فعالیت های انقلابی را گسترش دهند و دانشجویان جدیدالورود را به این مبارزات جذب کنند.

شیخ رضا شریفی گرگانی (1395-1308خ) پس از قیام 15 خرداد 1342، به سهم خود نقش مهمی در روشن نگه داشتن چراغ مبارزه در عصر خفقان حکومت پهلوی داشت. مهمترین بخش زندگی سیاسی او در این دوره معطوف به مشارکت وی در انتشار ماهنامه بعثت (1343-1344) بود. او با استقرار دستگاه چاپ نشریه در منزلش، آنجا را به چاپخانه بعثت تبدیل کرد؛ وی با فراهم کردن زمینه فعالیت جمعی از انقلابیون در آن جا و چاپ و بسته بندی نشریه ای منتقد سرسخت رژیم شاه و مدافع استوار نهضت امام خمینی، در روشنگری سیاسی و اجتماعی به انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کرد. مقاله حاضر در صدد پاسخگویی به این سوال است که در شدیدترین شرایط خفقان اجتماعی، شیخ رضا شریفی چگونه با پذیرش تمام مخاطرات و استقرار دستگاه چاپ در منزل خود آنجا را به پایگاه مبارزه سیاسی و فرهنگی علیه حکومت پهلوی تبدیل کرد؟ روش پژوهش استفاده از منابع کتابخانه ای، اسناد و کتب خاطرات است.