نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 80 (بهار 1402)

محمودرضا (1305؛ تهران-1379؛ نیویورک) در پانزده سالگی، در شمار همراهان رضاشاه، وی را در تبعید به آفریقای جنوبی همراهی کرد. وی پس از مرگ رضاشاه به ایران بازگشت و چندی بعد برای ادامه تحصیل در رشته مدیریت بازرگانی و صنعتی در دانشگاه کالیفرنیا و میشیگان به آمریکا رفت و سپس به ایران بازگشت. محمودرضا با استفاده از موقعیت خود به عنوان عضو خاندان پهلوی، به سرمایه داری شاخص در بخش صنعت و معدن کشور تبدیل شد. افزون بر آن، وی با دریافت مجوز رسمی کشت و فروش تریاک، رقیب جدی خواهرش اشرف در تجارت مواد مخدر گردید. بنا بر گزارش ها، هر بخش از ایران، در تیول یک نفر از درباریان بود و جنوب ایران به محمودرضا پهلوی اختصاص داشت. اسناد زیادی از زمین خواری ها، زدوبندهای اقتصادی، رانت خواری و ظلم و اجحاف نسبت به مردم و صاحبان سرمایه از وی در دست است. نوشتار پیش رو به بررسی زندگی و گوشه هایی از مفاسد اقتصادی وی پرداخته است.

ویژگی مشترک برادران محمدرضاشاه، به استثنای علیرضا که نقش وی در برخی وقایع و رویدادهای سیاسی قابل بررسی است، عمدتا دوری از سیاست و پرداختن به امور غیرسیاسی بود. این موضوع تا حدودی به تجربه های شاه جوان در مواجهه با متفقین در اوایل دهه 20 و اقدام آن ها برای انتخاب جانشینی از میان برادرانش بازمی گشت. برادران شاه برای نیروهای اشغالگر نقش شمشیر داموکلس را داشتند که تهدیدی دائمی برای شاه محسوب می شدند. در دهه 30 به رغم از بین رفتن تهدید نسبی قدرت شاه از سوی سایر برادران، فقدان فرزند ذکور برای شاه، مجددا آنها را در قالب مدعیانی بالقوه مطرح می کرد. ناراحتی عمیق شاه از عبدالرضا و همسرش ریشه در این موضوع داشته است. مسائلی از این دست تا اواخر دهه 30 که اولین پسر شاه به دنیا آمد، حداقل از منظر ذهنی باعث می شد تا وی برادرانش را تهدیدی بالقوه برای تخت طاووس محسوب کند. به حاشیه راندن و دور نگه داشتن برادران از مراکز تصمیم گیری و سیاسی تا حدود زیادی ناشی از این نگرش بوده است. در میان انبوه برادران تنی و ناتنی، حمیدرضا کوچک ترین برادر شاه در مقاطعی، جدی ترین گزینه جانشینی بوده است. این مدعی بالقوه از اواسط دهه 20 به تدریج به حاشیه رفت و با در پی گرفتن یک زندگی ناسالم عملا به عنصری نامطلوب در خانواده پهلوی تبدیل شد. اقدامات و رفتارهای حمیدرضا نهایتا دون شان خانواده سلطنتی تشخیص داده شد و به همین دلیل نیز وی برای مدتی از دربار طرد و القاب و عناوینش نیز سلب گردید. این مقاله نگاهی است از دریچه اسناد ساواک و سایر منابع به کوچک ترین پسر رضاشاه که پس از انقلاب در ایران ماند و در اینجا نیز درگذشت.

غلامرضا پهلوی تنها فرزند رضاخان از همسر سومش قمرالملوک امیرسلیمانی- ملکه توران- در سال 1302خ در تهران بدنیا آمد. او دوره ابتدایی را در دبستان نظام به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به سوئیس فرستاده شد. در سال 1315 به ایران بازگشت و در دبیرستان نظام، تحصیلاتش را ادامه داد. در جریان تبعید رضاخان به جزیره موریس با او همراه بود. با مرگ رضاخان از ژوهانسبورگ به آمریکا رفت و پس از مدتی به ایران بازگشت. از طرف محمدرضا مسئولیت هایی به او واگذار شد که بیشتر جنبه سرگرمی و تشریفاتی داشت. در دهه سی محمدرضا به دلیل نداشتن فرزند پسر و جانشین، بعضا در میان جانشینان احتمالی به غلامرضا نیز اشاره شده است. نامه عمل و سیئات او لیست بلند بالایی است از جمله می توان به مهمترین آنها شامل؛ زمین خواری، زد و بند در قراردادها، گرفتن رشوه، قاچاق کالا و مواد مخدر، جاسوسی برای بیگانگان و عضویت در تشکیلات فراماسونری اشاره کرد. غلامرضا دو بار ازدواج کرد و دارای پنج فرزند بود. با پیروزی انقلاب اسلامی، ایران را ترک کرد و در سال 1396 در پاریس درگذشت. در مقاله پیش رو به بررسی زندگی این عضو خانواده پهلوی با استفاده از اسناد و خاطرات می پردازیم.

عبدالرضا پهلوی (1303- تهران، 1382- فلوریدا) پس از اشغال ایران توسط متفقین در شهریور 1320 و اقدام آنها در خلع و تبعید رضا شاه به خارج از کشور، پدرش را در این تبعید همراهی کرد. بعد از مرگ رضاشاه در آفریقای جنوبی (1323خ/ 1944م) عبدالرضا جهت ادامه تحصیل به آمریکا رفت. وی دو سال بعد به ایران بازگشت و مناصبی تشریفاتی به او سپرده شد. در ادوار مختلف حیات عبدالرضا، قدرت های خارجی برای ترساندن محمدرضا و مطیع کردن وی، به تناوب موضوع ولایتعهدی یا جایگزینی عبدالرضا را شایع می کردند. عبدالرضا به شکار علاقه داشت و در سفر به دیگر کشورها بویژه قاره آفریقا بدنبال شکار گونه های کمیاب جانوری جهت تکمیل مجموعه حیات وحش خود در تهران بود. این گونه رفتارهای او، اعتراض طرفداران محیط زیست و انتشار مقالاتی علیه دربار ایران را در مطبوعات خارجی به دنبال داشت. عبدالرضا به فعالیت های اقتصادی هم مشغول بود و با تخریب منابع طبیعی و جنگلی و تصرف زمین های مردم به زور اسلحه و با حمایت دربار در اقصی نقاط کشور بویژه هزاران هکتار زمین مرغوب دشت ناز ساری و گرگان و دشت، صاحب دستگاه اشرافی شده بود. او در این اراضی به شکل مکانیزه کشاورزی می کرد و محصولات خود را به وزارت کشاورزی می فروخت. به دلیل وسعت زیاد زمین های عبدالرضا، او را کشاورز شماره یک ایران می دانستند. همچنین او و همسرش سهامدار برخی از کارخانه ها بودند؛ چنین درجه ای از رفاه و برخورداری اقتصادی او را به تجمل و تشریفات در خاندان پهلوی شهره ساخته بود.

علیرضا پهلوی برادر تنی محمدرضا آخرین فرزند رضاخان از تاج الملوک آیرملو در سال 1301 به دنیا آمد. دوره ابتدایی را در دبستان نظام تا کلاس چهارم ابتدایی خواند. سپس همراه برادرش محمدرضا چندین سال در سوئیس تحصیل کرد، در سال 1315 به ایران بازگشت و وارد دبیرستان نظام شد. سپس در دانشکده افسری به تحصیل پرداخت. در سال 1320 از این دانشکده فارغ التحصیل شد. علیرضا پس از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم و تبعید رضاخان، با او به تبعید رفت. پس از مرگ رضاخان عازم فرانسه شد. در دانشگاه پاریس تحصیلات نظامی را به پایان رساند و در ارتش فرانسه با آلمان نازی جنگید. پس از جنگ با خانمی فرانسوی تبار ازدواج کرد و تنها فرزند او پاتریک حاصل این وصلت بود. بدلیل مخالفت دربار با این پیوند در سال 1326 در بازگشت به کشور خانواده خود را به همراه نیاورد. فردوست او را بسیار وسواسی معرفی کرده است که دائما از حمله میکروب به خودش نگران بود به همین جهت و برای رفع نگرانی پزشک مخصوص داشت. این «میکروفوبیا» در علیرضا، باعث بیماری روحی و روانی او و منزوی شدن از مجامع گوناگون از جمله دربار شد. در دوران نخست وزیری مصدق علیه دولت فعالیت داشت و در کودتا برای سرنگونی دولت قانونی با کودتاگران همکاری کرد. علیرضا در سال 1333 با سقوط هواپیمای حامل او در کوه های البرز درگذشت.

احمدرضا دومین فرزند رضاخان از عصمت الملوک دولتشاهی (متولد 1304خ/1925م- تهران) تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان نظام به انجام رساند. سپس وارد دبیرستان نظام شد اما به دلیل اشغال ایران (شهریور 1320) و تبعید رضاخان، وی با پدرش به موریس رفت و تحصیلاتش ناتمام ماند. پس از مرگ رضاخان، مرداد 1323 وارد مدرسه امریکایی بیروت شد و تحصیلاتش را ادامه داد. احمدرضا پس از مدتی به ایران باز گشت و در فروردین 1325 با سیمین تاج بهرامی، دختر حسین بهرامی (احیاءالسلطنه) ازدواج کرد. سپس او را طلاق داد و در سال 1337 با رزا بزرگ نیا ازدواج کرد. منزوی بودن احمدرضا در بین سایر اعضای خاندان که ظاهرا ریشه در نوعی بیماری روانی داشت، باعث شد که احمدرضا از موقعیتی برابر با سایر فرزندان رضاخان برخوردار نباشد. وی مانند دیگر اولاد رضاخان بر سر مسائل مختلف با برادرش محمدرضا اختلاف داشت. احمدرضا ریاست ورزشهای زمستانی را برعهده داشت و بیشتر فعالیت های وی در زمینه های اقتصادی و سوءاستفاده از موقعیت دربار بود. احمدرضا قبل از انقلاب بدون اطلاع محمدرضا همراه خانواده اش از کشور فرار کرد و در سال 1360خ /1981م به علت ابتلا به سرطان خون در فرانسه درگذشت.