نشریه گیاهان دانه روغنی
سال پنجم شماره 1 (بهار و تابستان 1402)

در این پژوهش تاثیر کشاورزی قراردادی بر هزینه کرد، سودآوری و رفتار احتمالی بهره برداران در مزارع کلزای استان آذربایجان شرقی در هفت سناریو بررسی شد. سناریوهای مورد مطالعه عبارت از شرایط فعلی با و بدون لحاظ ریسک، تثبیت درآمدی، واگذاری زمین و دریافت اجاره بها همزمان با فروش، واگذاری زمین و دریافت اجاره بها همزمان با فروش و تثبیت درآمدی، واگذاری زمین و پرداخت اجاره بها همزمان با فروش به همراه تثبیت درآمد و پرداخت به موقع و در نهایت تثبیت درآمدی و پرداخت نیمی از آن در ابتدا می باشند. نتایج حاکی از آن بود که در زراعت بدون قرارداد، هزینه زراعت هر هکتار کلزا 36/2 میلیون ریال و ارزش خالص حال و نرخ بازده داخلی به ترتیب 21/3 میلیون ریال و 149/97 درصد می باشد. در شرایط ریسکی به احتمال 80 درصد هزینه تولید کمتر از 35/3 میلیون ریال نبوده و ارزش خالص حال و نرخ بازده داخلی بیشتر از 15/5 میلیون ریال و 107/9 درصد نخواهد بود. کشاورزی قراردادی شاخص های سودآوری را بهبود می دهد ولی تثبیت درآمدی به احتمال زیاد از میزان مراقبت های زراعی و هزینه تولید خواهد کاست. طبق یافته های مطالعه، واگذاری زمین و دریافت اجاره هنگام برداشت و پرداخت به موقع درآمد فروش، موثرترین عوامل در میزان سودآوری زراعت کلزا بوده و بیشترین نقش را در تصمیم گیری بهره بردار در خصوص پذیرش یا عدم پذیرش کشاورزی قراردادی دارند.

ارزیابی خصوصیات زارعی و عملکرد دانه لاین های برتر سویا حاصل از پروژه های تحقیقاتی، در شرایط بهره برداران یکی از مراحل مهم در معرفی ارقام جدید می باشد. به این منظور دو لاین جدید SOY-92-44 و SOY- 92-45 که در آزمایشات تحقیقاتی سال های قبل برتر بوده به همراه رقم ویلیامز (شاهد)، در قالب یک آزمایش در دو مزرعه شهرستان های پارس آباد و بیله سوار در استان اردبیل در سال زراعی 1399 مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج نشان داد که عملکرد دانه لاین SOY-92-44 در منطقه پارس آباد (3682 کیلوگرم در هکتار) و بیله سوار (3197 کیلوگرم در هکتار) نسبت به رقم ویلیامز، به ترتیب 7/5 و 8/3 درصد عملکرد دانه بیشتری تولید نمود. همچنین لاین  SOY-92-45 در منطقه بیله سوار با عملکرد دانه 3232 کیلوگرم در هکتار نسبت به رقم ویلیامز (2973 کیلوگرم در هکتار) حدود 8/7 درصد عملکرد دانه بیشتری داشت. دو لاین SOY-92-44 و SOY-92-45 نسبت به رقم ویلیامز در هر دو منطقه آزمایش حدود 6 روز، زودرس تر بودند. در مجموع هر دو لاین  SOY-92-44 و SOY-92-45 به دلیل زودرسی، ارتفاع بیشتر اولین غلاف از سطح خاک، ارتفاع بوته بلندتر، چند شاخه بودن و عملکرد دانه بیشتر، نسبت به رقم ویلیامز برتری داشتند و قابلیت معرفی به عنوان ارقام پرمحصول و زود رس را دارند.

به منظور تعیین تاریخ کاشت و رقم مناسب آفتابگردان، این آزمایش در سال 1397 در شرکت زراعی دشت‎ناز شهرستان ساری اجرا شد. در این آزمایش تاثیر تاریخ های کاشت پانزدهم خرداد، پنجم تیر، بیست و پنجم تیر ماه و ارقام شمس، فرخ و هایسان 25 بر عملکرد و طول دوره رویش آفتابگردان مورد بررسی قرار گرفتند. بیشترین عملکرد دانه (3211 کیلوگرم در هکتار) از تاریخ کاشت پنجم تیر و کمترین (2463کیلوگرم در هکتار) از تاریخ کاشت بیست و پنجم تیر بدست آمد. رقم فرخ با 3099 کیلوگرم در هکتار بیشترین عملکرد دانه را داشته و رقم های هایسان 25 با 2695 کیلوگرم در هکتار و شمس با 2470 کیلوگرم در هکتار در رتبه های بعدی قرار گرفتند. بیشترین عملکرد دانه در هر سه رقم در تاریخ پنجم تیر بدست آمد. در این تاریخ رقم فرخ با 3656 کیلوگرم در هکتار دارای بیشترین عملکرد دانه بود. رقم های هایسان 25 با 3203 و شمس با 2775 کیلوگرم در هکتار در رتبه های بعدی قرار گرفتند. برای همه ارقام بیشترین طول دوره رویش در تاریخ پانزدهم خرداد حاصل شد. رقم هایسان 25 کمترین طول دوره رویش (83/8 روز) و رقم شمس بیشترین طول دوره رویش (87 روز) را نسبت به دو رقم دیگر داشت.

به منظور تعیین اثرات کم آبیاری و کارایی مصرف آب و تعیین مراحل حساس به تنش رطوبتی در زراعت کلزا پژوهشی با شش آزمایش در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی طرق مشهد انجام شد. آزمایش ها شامل بدون آبیاری، آبیاری در شروع ساقه دهی، غنچه دهی، گل‎دهی و اوایل غلاف‎بندی، آبیاری در مراحل غنچه دهی، گل‎دهی و اوایل غلاف‎بندی، آبیاری در شروع ساقه دهی، گل‎دهی و اوایل غلاف‎بندی، آبیاری در مراحل غنچه دهی و اوایل غلاف‎بندی و آبیاری در مراحل گل‎دهی و اوایل غلاف‎بندی بود. تعداد آبیاری در هر مرحله بسته به شرایط آب و هوایی و طول مرحله فنولوژیکی بین 1 تا 2 نوبت متغیر بود. نتایج سه سال اجرای آزمایش نشان داد بیشترین عملکرد به میزان 2837 کیلوگرم در هکتار از آزمایش آبیاری در شروع ساقه دهی، گل‎دهی و اوایل غلاف‎بندی، حاصل شد. همچنین کمترین عملکرد مربوط به آزمایش بدون آبیاری می باشد به میزان 1746 کیلوگرم در هکتار بدست آمد. از لحاظ درصد روغن دانه کلزا نیز کمترین درصد روغن از آزمایش (تنش کامل و بدون آبیاری) بدست آمد. بارندگی های زیاد در سال دوم و سوم اجرای طرح باعث گردید آزمایش اول (تنش کامل و بدون آبیاری) بیشترین کارایی مصرف آب را به مقدار 0/6 کیلوگرم بر متر مکعب را داشته باشد.

سویا یکی از مهم ترین گیاهان دانه روغنی جهان است. کشت سویا به صورت مستقیم روی پشته های بلند با کشت مرسوم آن در قالب یک پروژه تحقیقی - ترویجی در مزرعه یکی از کشاورزان پارس آباد مغان در سال زراعی 1401-1400 مقایسه گردید. عملیات تهیه زمین از کشت پاییزه آغاز شد به نحوی که زمین به دو قسمت تقسیم و در یک قسمت با خطی کار ویژه 4 ردیف گندم روی پشته های بلند به عرض 75 سانتی متر کشت شد و در قسمت دیگر گندم با خطی کار معمولی غلات کشت گردید. پس از برداشت گندم در تیرماه گیاه سویا با ردیف کار کشت مستقیم روی پشته های بلند و با ردیف کار پنوماتیک معمولی در قسمت مرسوم کاشته شد. جهت مقایسه تیمارها شاخص هایی نظیر عمق کاشت، یکنواختی توزیع بذر، درصد سبزشدن بذر، ظرفیت مزرعه ای و صفات زراعی مانند ارتفاع بوته، تعداد بوته در واحد سطح، عملکرد بیولوژیکی و دانه، میزان آب مصرفی و بهره وری آب اندازه گیری شدند. نتایج نشان داد که کشت مستقیم میزان مصرف آب را کاهش داد. بیشترین و کمترین عملکرد دانه سویا به ترتیب با میانگین 2211 و 1938 کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار کاشت مستقیم و مرسوم بود در نتیجه موجب افزایش بهره وری آب گردیده است. از این رو ایجاد پشته های بلند برای کاشت محصولات پاییزه و سپس کشت تابستانه سویا با استفاده از کارنده کشت مستقیم در منطقه مغان قابل توصیه است.

گیاهان دانه روغنی در معرض حمله‎ی بسیاری از آفات مکنده از جمله شته ها، کنه ها، پسیل ها، شپشک ها، سفیدبالک ها، زنجرک ها و تریپس ها هستند که ویژگی هایی چون سرعت تولیدمثل بالا، داشتن تعداد نسل زیاد، کوتاه بودن مدت زمان هر نسل، داشتن میزبان های متعدد، سازگاری با نواحی اقلیمی مختلف باعث افزایش مصرف حشره‎ کش های شیمیایی برای کنترل این آفات گردیده است. استفاده وسیع از حشره کش ها باعث مقاومت آفات به حشره کش ها، گیاه سوزی در گیاهان و اثرات سوء باقیمانده سموم در محصولات و محیط زیست می ‎شود. قارچ های بیمارگر حشرات به عنوان یکی از عوامل کنترل بیولوژیک در کنترل آفات مکنده به حساب می آیند که می توانند به طور فعال از راه جلد به درون بافت های حشرات نفوذ و بیماری ایجاد کنند. تخصصی عمل کردن، ماندگاری، ایجاد اپیدمی بیماری در جمعیت آفات مکنده، ایمن بودن برای محیط زیست، عدم ایجاد مقاومت در جمعیت آفت هدف و امکان تلفیق آفت کش های زیستی بر پایه قارچ با حشره کش های شیمیایی از جمله ویژگی های این‎گونه قارچ ها می باشد. قارچ های بیمارگر حشرات را می توان بر روی محیط های کشت ساده و ارزان تکثیر و ذخیره سازی کرد و در برنامه های کنترل بیولوژیک به کار برد. استفاده از این قارچ ها در کنترل آفات مکنده گیاهان دانه روغنی در مناطقی از استان گلستان با رطوبت نسبی بالا توصیه می گردد. در مناطقی با رطوبت نسبی پایین می توان از فرمولاسیون روغنی این قارچ ها استفاده کرد.

وقوع خشکسالی های طولانی مدت، افزایش مصرف آب شهری و کشاورزی و اثر تغییر اقلیم بر کاهش منابع آبی، از مهم ترین عوامل بروز مشکلات زیست محیطی در مناطقی نظیر حوضه دریاچه ارومیه است. یکی از راهکارهای اولویت دار برای نجات دریاچه ارومیه، انجام اقدامات لازم برای افزایش بهره وری آب محصولات کشاورزی می باشد. هدف از این پروژه به کارگیری مجموعه ای از فنون کشاورزی در راستای افزایش بهره وری آب شامل تسطیح اولیه زمین، اعمال تغذیه مناسب گیاهی، کاشت کلزا با خطی کار کف کار در داخل جویچه هایی با عرض 60 سانتی متر و آبیاری شیاری (تیمار نوین) به عنوان جایگزینی برای روش مرسوم (تیمار شاهد) کشت کلزا بود. در روش مرسوم، کاشت بصورت دست پاش و بدون تسطیح اولیه زمین و آبیاری بصورت غرقابی انجام گرفت. برای ارزیابی تیمارها، پارامترهای عملکرد دانه، مقدار آب مصرفی در آبیاری، بهره وری فیزیکی و اقتصادی آب در شرایط خاک های شور (هدایت الکتریکی 8-6 دسی زیمنس بر متر) حاشیه دریاچه ارومیه اندازه گیری شدند. نتایج نشان داد که با اعمال فنون کشاورزی در تیمار نوین، وزن هزاردانه کلزا شرایط بهتری نسبت به روش کشت مرسوم داشته و عملکرد دانه به میزان 17/5 درصد افزایش یافت. همچنین میزان مصرف آب آبیاری حدود 20 درصد کاهش و بهره وری آب به میزان 43 درصد نسبت به روش کشت مرسوم افزایش نشان داد. در بررسی اقتصادی، میزان درآمد خالص بهره بردار در تیمار نوین 18 درصد بیشتر شده و بازده درآمدی مصرف آب به میزان 43 درصد نسبت به روش کشت مرسوم بهبود یافت.