فصلنامه تحقیقات کلامی
پیاپی 41 (تابستان 1402)

ناسازگاری وجوب رضایت به قضای الهی و عدم رضایت به گناهان یکی از اشکالاتی است که باورمندان به فراگیر بودن اراده الهی با آن روبه رو هستند. در آثار متکلمان اشعری ده راه حل برای این اشکال ارایه شده است که در یک تقسیم بندی، به سه بخش تعبیری، تفسیری و تحلیلی قابل تقسیم هستند. تفکیک بین لفظ قضا و کفر، تصرف در معنای قضا و فرق نهادن میان تعبیر اجمالی و تفصیلی از راه حل های تعبیری، تفکیک میان قضای مامور به و غیرمامور به، اختصاص دلیل نقلی عدم رضایت به بندگان مومن، تفکیک رضایت از فعل در ارتباط با فاعل و قابل و انکار تعلق قضا به گناهان از جهت گناه بودن، راه حل های تفسیری و تفکیک اراده از رضایت، تفکیک میان قضا و مقضی و انکار قبح گناه و ضرورت عدم رضایت به آن، راه حل های تحلیلی هستند. با بررسی این راه حل ها آشکار می شود که هیچ یک از آن ها نمی توانند اشکال را به صورت کامل برطرف کنند و این اشکال کماکان مبانی کلامی اشعریه را به چالش می کشد.

این تحقیق با استناد به آموزه های حدیثی، به تبیین جایگاه «ولایت امام» در «دین» می پردازد و مبنای دین شناسی کامل تری را پایه ریزی می کند که می تواند تلقی رایج از دین را ارتقا بخشد. دین در تعاریف متداول، به «شریعت» معنا می شود که در کامل ترین وجه، شامل سه حوزه «اخلاق، اعتقادات، احکام» است، اما مبتنی بر معارف وحی، عنصر اصلی و محوری دین به نحو ثبوتی، «ولایت» است که از «ولایت خداوند متعال» آغاز شده و از طریق «ولایت ایمه اطهار:» بر دیگر مخلوقات جریان پیدا می کند. «ولایت الهی»، جریان هدایت و سرپرستی انسان است که از مسیر انتخاب ارادی انسان (تولی) موجب رشد او می شود. در مقابل، جریان ولایت طاغوت قرار دارد که جریان ضلالت انسان است. هر دو جریان ولایت حق و ولایت باطل، ذیل «الوهیت» خداوند متعال است، ازاین رو الوهیت خداوند را می توان مصدر و خاستگاه دین به حساب آورد، اما حقیقت دین، از «ولایت الهی» شروع می شود و در مرتبه بعد، به «شریعت» می رسد. براین مبنا، «شریعت»، مناسک تولی و جریان «ولایت» است. در این تحقیق با روش استنادی به نصوص روایی پیرامون ولایت امام و دستهبندی آنها این فرضیه اثبات می شود که دین را می بایست بر محور «ولایت» تعریف نمود و نه «الوهیت» و «شریعت».

اراده الهی به عنوان مهم ترین مفهوم در تبیین فاعلیت الهی از جمله مفاهیمی است که در طول تاریخ کلام به آن توجه شده و ایده های مختلفی همچون «حرکت»، «داعی» و «علم» در تبیین ماهیت آن به کار گرفته شده است. قرآن کریم برخلاف بسیاری از نظریه ها، اراده را امری حادث و از صفات فعل و چونان فعلی از افعال الهی می داند که هم حوزه تکوین و هم تشریع را در بر می گیرد که تحقق آن، ذو مرتبه است. جانشین ها و یا هم نشین های اراده در قرآن همچون مشیت، تقدیر، قضا، کتاب اذن و اجل در واقع همین مراتب فعلی هستند که هرچند در قرآن کریم تنها می توان نامی از این مراتب را یافت و از تاثیر و تاثر یا تقدم و تاخر آن ها نتایجی به دست نیاورد، اما در سامانه روایات، این مطلب به خوبی تبیین و توضیح داده شده است. تصویری که از اراده الهی در قرآن به دست داده می شود، تقریبا با آنچه امروزه در سنت کلامی و فلسفی رایج است و اراده را چونان صفاتی از صفات ذات و مساوی و مساوق با صفت علم الهی می داند، فاصله دارد و این مهم در فرآیند استنباط احکام اعتقادی، نقش بسزایی خواهد داشت.

جریان سلفی گری ایرانی به جهت فهم نادرست در تشخیص شان امامان، در اسناد معرفتی، همانند برخی روشنفکرنماها دچار قصور و تفریط شده و هر صفت یا فضیلتی را برای امامان به بهانه غلو انکار کرده اند. مقاله حاضر کاوشی در آسیب شناسی پدیده غلو از نگاه این جریان نوپا است که با ارایه شواهد، به تبیین معناشناختی، مضامین شناسی، شاخصه ها و بسترهای غلو از نگاه این جریان پرداخته است. در اندیشه این گروه فرابشری بودن، مخالفت با قرآن و غالی بودن یا اتهام به غلو در گزارش گر حدیث، سه معیار در غالیانه بودن یک باور است. عدم توجه به تفکیک دقیق معنای فرابشری، استبعادات عقلی و مقایسه مقام های ایمه با نوع تصورات خویشتن، عدم توجه به خانواده آیات در یک موضوع یا به عبارتی جمیع آیات در کنار هم، عدم تفکیک بین استقلالی یا عدم استقلالی بودن مقامات فوق بشری و تاثیرپذیری نادرست از دانش رجال از مهم ترین علل توهم چنین ایراداتی هستند. این جریان تجدیدنظرطلب، بسترهای متفاوتی نیز برای این پدیده ذکر کرده اند که قابل تامل و بررسی هستند.

بررسی و دقت در گزاره های دینی بیانگر اهمیت نقش و مسیولیتی است که جامعه در تقویت و تضعیف ایمان دارد. موضوعی که در ادبیات جامعه شناختی از آن با عنوان «تولید اجتماعی» یاد می شود و گستره معنایی آن را از شکل گیری، استمرار و تقویت تا تضعیف و زوال ایمان در موقعیت ها، بافت ها یا ساختارهای اجتماعی متفاوت یا تحت تاثیر آن ها در نظر می گیرند. از این رو در صورت بروز ضعف ایمان فردی و پیامدهای آن، مسیولیت، نه تنها بر عهده فرد، بلکه بر عهده جامعه نیز هست تا جایی که حتی می توان از مسیولیت بیشتر جامعه در تضعیف ایمان فردی، سخن گفت. مقاله حاضر کوشیده است تا نقش عوامل اجتماعی موثر بر «ایمان» را با مراجعه به متون اسلامی و با شیوه «تحلیل مضمون» بررسی نماید. یافته ها نشان داد سه عامل در تولید اجتماعی ایمان نقش آفرینی می کنند: «پیوندهای اجتماعی» (شامل پیوندهای خانوادگی، دوستی ها و ارتباط میان افراد، پیامبران، رهبران معنوی و عالمان دینی)، «فرهنگ و سنت های اجتماعی» و «بحران ها و موقعیت های خاص اجتماعی» (همچون بلایا، فشارها و سختی های اجتماعی مانند موقعیت جنگ و جهاد).

در جامعه امروز این تفکر شایع شده است که ادیان و حجت های الهی کاری به زندگی دنیوی بشر نداشته، فقط مردم را به موضوعات اخروی از قبیل خداشناسی، بهشت و جهنم و مسایلی ازاین دست دعوت کرده اند. این تلقی سبب شده است عموم مردم در برنامه های مربوط به زندگی دنیوی، به دنبال آموزه ها و معارف دینی نباشند و در نتیجه برای پیشرفت در مسایل مختلف دنیوی تنها به عقل خود رجوع کرده و خود را از حجج الهی در این زمینه مستغنی بدانند. در همین راستا این شبهه ایجاد می شود که دین برای امور دنیوی مردم ناقص است. ادعا این است که حجج الهی نه تنها در مسایل اخروی، بلکه در امور دنیوی نیز محل رجوع مردم و راه گشا هستند. به گواه تاریخ، اکثر مردمان در زمان های مختلف از حجج الهی روی گردانده و به ایشان رجوع نکردند؛ از همین روی، بسیاری از پیشرفت ها به وجود نیامد یا همراه کندی میسر شد. با این حال، حجج الهی با توجه به بسترهای موجود، راهکارها و نوآوری هایی در مسیر پیشرفت جامعه در زمینه های مختلف داشته اند. عدم پیروی مردم از حجج الهی، نبود زمینه و بستر مناسب، تحت نظر حاکمان بودن و سختی ارتباط مردم با ایشان، مانع نشد تا حجج الهی در زمینه های مختلف زندگی مادی بشر نقش موثر نداشته باشند. این پژوهش درصدد است با کاوش در روایات و داده های تاریخی و ارایه گزارش و تحلیل از آموزه ها و برنامه های نو و سازنده حجج الهی، نقش ایشان را در پیشبرد و ارتقای سطح دانش و رفاه زندگی بشر نشان دهد. این نوآوری ها و طرح ها در سه بخش نیازهای زیستی، ایمنی و اجتماعی مرتب شده است.