فصلنامه مطالعات طراحی شهری و پژوهش های شهری
سال ششم شماره 4 (زمستان 1402)

همگام با ابداع روش ها و نیز ارتقای دانش در حوزه های علوم انسانی و محیطی این دو حوزه نیز با ظهور رویکردهای مختلف، گاه متضاد و گاه مکمل رشد یافته اند. نقاط و مفاهیم مشترک در این دو حوزه می توانند راه را برای ارتباط دانش در میان این دو برای افزایش کیفیت محیط تسهیل کنند. در این بین یکی از ظرفیت های با اهمیت و مهم گروه های اجتماعی عنصری با عنوان سرمایه اجتماعی می باشد، همچنین تعلق خاطر نیز همانند پناهگاهی است و انسان را از تعلیق رهایی می بخشد. معناپذیری مکان ها و سازماندهی آنها در ساختارهای ذهنی و شکل گیری احساس تعلق به مکان برای سکونتگاه ها سودمند خواهد بود. در این مقاله که از نوع تحقیقی و کاربردیست و نوع داده ها کیفی و روش جمع آوری داده ها به صورت کتابخانه ایست، به دنبال پاسخی برای تعریف ارتباط میان دو مفهوم تعلق مکانی و سرمایه اجتماعی بوده ایم. در این پژوهش سعی شده تا یکی از مهمترین مفاهیم نهفته در حوزه روانشناسی محیط یعنی تعلق مکانی و ارتباط آن با سرمایه اجتماعی در محیط مورد بررسی قرار گیرد و همچنین با محوریت بهبود سرمایه اجتماعی و تعلق مکانی سعی شده تا بر چندبعدی بودن این موضوع توجه شود و نیز مدلی با کمک روش مدلیابی و موضوعات اثرگذار بر تعلق به مکان، ارائه شود که نتیجه ی آن می تواند همبستگی و مشارکت در آینده، فعالیت های مدنی در قالب رفتارهای پایدار، نگرانی های زیست محیطی و رفتارهای اکولوژیکی نظیر حفاظت از منابع محیطی و مراقبت از مکانها را پیشبینی نماید.

گذر زمان و تجربیات به دست آمده از اقدامات مختلف بهسازی و نوسازی در شهرها و کشورهای مختلف نشان داده است که روند بهسازی و نوسازی بدون مشارکت مردمی و عدم مداخله آنان، نمی تواند به نتیجه مطلوب بیانجامد و ضروری است دراین امر، مشارکت مردمی و نقش و جایگاه آنان در فرایندهای مربوطه، مد نظر قرار گیرد. از مهم ترین آثار مشارکت در فرایند برنامه ریزی و مدیریت شهری می توان به ایجاد علاقه و اعتماد در مردم برای توسعه و پیشرفت, و کاهش تمرکزگرایی اشاره کرد. بنابراین مهم ترین ابزار برای مدیریت شهری موفق, بهره گیری از مشارکت مردم است. برای تقویت و گسترش امر مشارکت مردم در برنامه ریزی, شناخت عوامل موثر بر این امر ضروری است.مدل مدیریت شهری، یکی از موضوعات کلیدی در ارتباط با نحوه اداره شهرهاست. تجربیات جهانی نشانگر کاربرد مدل های گوناگون اما برخوردار از تعاریف، ویژگی ها و چارچوب نهادی و قانونی مشخص است. نتایج گویای آن است که برخی از کشورهای توسعه یافته جهان توانسته اند با اتخاذ سیاست ها و راهبردهایی نظیر آموزش، شفاف سازی، اعتماد به شهروندان و... به موفقیت در اجرای طرح های مشارکت واقعی و در پی آن توسعه پایدار شهری دست یابند. اما این امر در ایران با مشکلات گوناگونی نظیر؛ بی اعتمادی دوسویه شهروندان و مدیران شهری به یکدیگر، فقدان انطباق اولویت شهروندان با برنامه های ارائه شده، ناهماهنگی نهادهای اجرایی با یکدیگر، مشکلات اقتصادی، نبود آموزش موثر و...مواجه است که موجب شکست پی در پی طرح ها و برنامه های اجرایی شده است.

ارزیابی آثار محسن فروغی از جهت تاثیر بر رشد و تکامل سبک معماری نوگرای ایرانی بسیار حائز اهمیت است زیرا آثار این هنرمند بزرگ، به عنوان نمونه هایی فراگیر از تلفیق بین میراث فرهنگی و نوآوری های مدرن در معماری ایران محسوب می شوند. این تلفیق نه تنها به تقویت و ارتقاء هویت معماری ایرانی کمک میکند، بلکه یک مسیر جدید برای تحول معماری نوگرا در ایران پدید میآورد. آثاری همچون آرامگاه سعدی، باباطاهر و پوپ، با استفاده هوشمندانه از عناصر سنتی و مدرن، پیوندی فراگیر و موثر بین گذشته و حال را می سازند، این ارتباط میان فرهنگ های مختلف، به عنوان میراثی ارزشمند برای آینده باقی خواهد ماند. این که محسن فروغی چه شاخصه های کالبدی را در آثار معماری خود پیاده میکند، مجهول اصلی این تحقیق و دستیابی به آن هدف آرمانی این پژوهش است. این مقاله بر آن است تا با رویکرد توصیفی تحلیلی و تفسیری تاریخی و همچنین از طریق مطالعات کتابخانه ای و اسنادی، معماری سنتی ایران و جلوه های  آن در آثار فروغی را مورد ارزیابی قرار داده و نحوه رفتار هر شاخصه در کالبد آثار را نیز مورد بررسی قرار دهد. به دلیل اهمیت معماری سنتی ایران و یا معماری مکتب اصفهانی و جلوه آن در جامعه امروزی، نیاز است آثار یکی از معروف ترین معمارانی که این شاخصه ها را در آثارشان استفاده کرده اند، مورد تحلیل و بررسی قرارگیرد. بنابراین می توان نتیجه گرفت محسن فروغی، به عنوان یکی از پیشگامان در ترکیب عناصر معماری سنتی و مدرن در آثار خود، نقش بسیار مهمی در تحول معماری ایرانی داشته است و با ایجاد یک پیوند بین گذشته و حال، مسیر جدیدی برای تحول معماری نوگرا در ایران ایجاد کرده است.

مسکن یکی از نیازهای اساسی انسان محسوب می شود و برای پاسخ درست به این نیاز باید متناسب با هر فردی طراحی و ساخته شود. یکی از مهم ترین اقشاری که در طراحی مسکن باید مورد توجه قرار گیرند افراد معلول کشورمان هستند که درصد قابل توجهی از مردم ایران را تشکیل می دهند. طراحی مسکن برای معلولین باید طبق ضوابط و مقررات خاصی باشد تا شرایط، راحتی و آسایش ایشان را فراهم کند. برای رسیدن به چنین هدفی زیرساخت هایی نیاز است که فراهم آوردن آنها در طراحی و ساخت شهرهای جدید آسان تر بدست خواهد آمد. از بین مسکن های طراحی شده، شهر جدید پرند را مورد بررسی قرار گرفته است. این مقاله به این موضوع میپردازد که مسکن های ساخته های شده و یا در حال ساخت تا چه میزان پاسخ گوی نیازهای معلولین عزیز کشورمان است. برای آن ضوابط و مقررات موجود را بررسی و هر کدام از آنها را با پلان مسکن های طراحی شده برای معلولین تطبیق داده و در نهایت مواردی پیشنهاد داده شده است، که به تفصیل در بخش نتیجه گیری ارائه شده است.

دین، پیوند ناگستستنی خود را در همه اعصار با معماری بناها حفظ کرده و نمود آن در ابنیه مذهبی قابل رویت است. معابد زرتشتی نیز از این قاعده مستثنی نیستند و براساس تقدسات آئین موردنظر، عناصر کالبدی فضاهای آن شکل گرفته است. آتش از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است و جزیی از عناصر چهارگانه عبادی زرتشتیان نظیر باد، خاک و آب است. معماری آتشکده های دوره ساسانی بنایی چهارضلعی همراه با گنبد بوده که به چهارطاقی نیز معروف هستند. معماری معابد زرتشتیان چه ویژگی هایی را در کالبد خود به نمایش میگذارند، مجهول اصلی پژوهش و دستیابی به آن، هدف آرمانی تحقیق پیشرو است. در تحقیق حاضر که به روش کیفی و رویکرد تفسیری تاریخی انجام گرفته، چهار نمونه از آثار  شاخص معابد زرتشتیان را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. گردآوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و اسناد تاریخی می باشد. معابد زرتشتیان به عنوان یکی از مقدس ترین آثار معماری کشور همواره حائز اهمیت است؛ از این رو تجزیه و تحلیل کالبدی آنها حائز اهمیت است. چگونگی شکل گیری چهارطاقی ها براساس باورهای دینی و پاسخ به نیازهای انسان عصر ساسانی، باعث ایجاد فضاهایی در مجاورت معابدی که کاربری عبادی داشتند، گردید و فضاهای خدماتی نظیر درمانگاه و آموزشگاه ساخته شد و نحوه جانمایی عرصه های فضایی را مشخص کرد. بررسی تاثیرات تقدسات دین زرتشت در محل قرارگیری آتشکده ها ، فضاها و عناصرکالبدی مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان می دهد که پیدایش آتشکده ها در ارتفاعات و در دل کوه ها و دشت ها بوده و سیر تکاملی آن در دوره ساسانیان به فرم چهارطاقی منتهی شده است و همچنین مصالح بوم آورد مانند ملات گچ، لاشه سنگ و نظیر آنها مورد استفاده قرار گرفته است.

در طول تاریخ، در ساخت کلیساهای تهران، از فرم های متعارف ارمنی استفاده شده است که تحت تاثیر تفاوت های فرهنگی و اقلیمی، کالبد کلیساها از وجهه تاریخی خود دور شدند اما پس از همگام شدن با تکنولوژی، معماری کلیساهای ارامنه در تهران هویتی یکنواخت به خود گرفت که امروزه به عنوان یک سبک خاص دیده می شود و نشان دهنده تعلق فرهنگی آنها در تهران و در عصر معاصر است. کلیساهای ارامنه کشور به عنوان یکی از اماکن مقدس از قشر اقلیت حائز اهمیت هستند . اینکه معماری کلیساهای ارامنه چه ویژگی هایی از معماری را در کالبد خود به نمایش می گذارند مجهول این تحقیق است و دستیابی به آن هدف نهایی می باشد . در پژوهش حاضر، که با روش کیفی - قیاسی و رویکرد تفسیری  تحلیلی است، به معرفی و ارزیابی کلیساها ارامنه تهران و بررسی معماری آن ها از حیث کالبد پرداخته می شود تا علاوه بر آشنایی با معماری و هویت آن ها نگاه های بیشتری به آن ها جلب گردد . نتیجه نهایی نشان می دهد که این بناهای مقدس، که در خود تاریخ و فرهنگ غنی ارمنیان را حفظ کرده اند، نمادی از ارتباط عمیق و دیرپای ایمان و فرهنگ در میان این جامعه هستند. آنها نه تنها یادآور تعهد ارمنیان به ارزش های خود در طول قرون هستند، بلکه به عنوان بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران، همواره مورد احترام و تکریم قرار گرفته اند

بنای نمادین سفارت نشان دهنده تاریخ و فرهنگ در کشور میزبان است و مکانی جهت پیوند دو ملت و گفتگو میان آنها است. این مکان علاوه بر عملکرد فرهنگی، عملکردی اقامتی نیز برای نمایندگان قانونی کشورهای مختلف و کارمندان دولتی سفارت می باشد. اما با توجه به نکات عملکردی و زیباشناسی در معماری ایرانی و احترام به کشور میزبان در نظام ساختاری این سفارتخانه ها، محیطی سرشار از آرامش با امنیت کامل خلق شده است؛ در چه صورت می توان سفارتخانه ای خلق کرد که همواره درگذر زمان زمان اصالت معماری ایرانی خود را حفظ کند، مجهول تحقیق و دستیابی به آن با ارزیابی نمونه های ساخته شده در دهه هشتاد شمسی و تجزیه و تحلیل کالبدی آنها، میسر خواهد شد. نتیجه این پژوهش بررسی نشانه های ملی در طراحی سفارت خانه های ایران در دیگر اقلیم ها است. این در حالی است که مقصود و هدف والای این مقاله، بزرگداشت فرهنگ و هنر ایرانی به عنوان هویت در طراحی سفارتخانه و بازگشت به معنا و مفهوم آن است.