مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان (علوم پایه)
شماره 3 (پیاپی 25، سال 1385)

سنگ های مجموعه شوشونیتی جنوب عشین دارای طیف وسیعی از SiO2 بوده و در درون آبساروکیت ها و شوشونیت ها، پلاژیوکلازهای بسیار درشت و کربنات های آذرین (کلسیت) بصورت ادخال های بزرگی دیده می شوند. بررسی های مختلف نشان می دهد که نوع پلاژیوکلازهای موجود در این دو سنگ لابرادوریت بوده و اطراف آنها را هاله ای پتاسیک فرا گرفته است (بافت آنتی راپاکیوی). علت ایجاد ادخال های کربنات، ناپایداری پلاژیوکلازهای کلسیک و بالا بودن فوگاسیته CO2 می باشد. کربنات های آذرین را به وسیله فراوانی عناصر کمیاب و نادر خاکی موجود در آنها می توان از کربنات های ثانویه تشخیص داد. تعیین سن یک نمونه از ادخال های بزرگ کربنات به وسیله روش اثر شکافت نشان می دهد که متعلق به 42±3 میلیون سال قبل (ائوسن میانی) است. بررسی ها نشان می دهد که شوشونیت های جنوب عشین، برخلاف شوشونیت های نوار ارومیه- دختر که متعلق به ائوسن بالایی هستند، دارای سن ائوسن میانی می باشند.

در این مطالعه نهشته های سازند قم در غرب ساوه (برش کهلو پایین) مورد بررسی قرار گرفته است. برش چینه شناسی کهلو پایین با ضخامت 500 متر شامل شیل، مارن، ماسه سنگ، آهک ماسه ای و آهک است، که با ناپیوستگی هم شیب بر روی مارن های سازند قرمز زیرین و در زیر مارن های سازند قرمز بالایی قرار گرفته است. ضخامت نهشته های سازند قم در این برش در مقایسه با برش های هم جوار مانند بند شاه (472 متر)، بین بند شاه و بند چای (560 متر)، بند چای (770 متر)، آشیانک (723 متر)، غازم آباد (842 متر)، بریه (128 متر) و مصرقان (75 متر) متفاوت است. از برش چینه شناسی کهلو پایین 102 نمونه برداشت و پس از مطالعه نمونه ها، 26 جنس و 29 گونه فرامینیفر بنتونیک، 2 جنس و 2 گونه فرامینیفر پلانکتونیک، 2 جنس وگونه جلبک قرمز و 2 جنس و گونه بریوزوآ شناسایی شد. از میان میکروفسیل های موجود، فرامینیفرهای بنتونیک با توجه به تنوع و فراوانی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و مبنای مطالعه بیواستراتیگرافی قرار گرفتند. به علت شباهت مجموعه فرامینیفرهای بنتونیک سازند قم و سازند آسماری و فقدان یک بیوزوناسیون رسمی برای سازند قم، از بیوزوناسیون آدامز و بورژوا که برای سازند آسماری ارایه شده در مطالعه بیواستراتیگرافی و تعیین سن نسبی نهشته های سازند قم در برش چینه شناسی کهلو پایین استفاده شد. بر همین اساس و با توجه به گونه های شاخص معرفی شده در بیوزوناسیون آدامز و بورژوا، نظیر Borelis melo curdica, Meandropsina iranica, Dendritina rangi برش چینه شناسی کهلوپایین با بیوزون شماره (1) به نامBorelis melo group- Meandropsina iranica Assemblage Zone (1) قابل تطبیق و مقایسه است، به این ترتیب سن پیشنهادی برای این برش بوردیگالین است.

سنگ های اولترامافیک سازنده افیولیت ها در اثر هجوم سیالات گرمابی حاوی CO2 تحت تاثیر فرآیند کربناته شدن تبدیل به لیستونیت می شوند. لیستونیت ها با مجموعه کانیایی عمومی کوارتز و کربنات های حاویMg- Fe- Ca مشخص هستند. از چند دهه گذشته در افیولیت های جهان، کانی سازی طلا در همیافتی با این سنگ ها مورد توجه قرار گرفته است.
افیولیت های ایران مرکزی به شکل دو کمربند اصلی یعنی دهشیر- سورک- نائین و جندق-انارک رخنمون دارند. این افیولیت ها در بخش سرپانتینیتی خود لیستونیتی شده اند. دگرسانی گرمابی در این سنگ ها تا مرحله سیلیسی شدن (شکل گیری بیربیریت ها) نیز یپش رفته است. در افیولیت دهشیر لیستونیت ها (در دو نقطه) هم ساز با روند عمومی افیولیت ها فاقد کانی سازی طلا هستند. در حالی که لیستونیتی شدن تا مرحله تشکیل بیربیریت در افیولیت سورک پیش رفته است و کانی سازی طلا در همیافتی با فریت کرومیت مشاهده شده است. کانی سازی پیریت در بخش های شدیدا سیلیسی شده (بیربیریت) همراه با ناهنجاری طلا- جیوه در افیولیت نائین شاخص می باشد.در سرپانتینیت های جندق فرآیند کربنات زایی سنگ های تالک– سرپانتین کربنات با ناهنجاری ناچیز طلا را شکل داده است. افیولیت قدیمی انارک میزبان وسیع لیستونیتی شدن با مراحل مختلف تکوین کانی های متنوع می باشد وجود طلا علاوه بر مشاهدات میکروسکوپی توسط آنالیزهای ژئوشیمیایی نیز به اثبات رسیده است.

توده های گرانیتوئیدی واحدهای رسوبی کرتاسه را در امتداد زون گسلی شرق باتولیت شیرکوه قطع کرده اند و سبب کانی سازی متنوع مرمر- اسکارن شده اند. مرمرها انتهایی ترین هاله دگرگونی مجاورتی را تشکیل می دهند و با مجموعه کانی هایی بروسیت + سرپانتین + فرستریت + هیدرومنیزیت + کلسیت + دولومیت همراه هستند. بالاترین درجه دگرگونی در حد رخساره پیروکسن هورنفلس با دمای 450 تا 600 درجه سانتیگراد و فشار زیر 2 کیلوبار تعیین شده است. مطالعات روابط پاراژنتیکی و بافتی کانی ها، مراحل سه گانه کربن زدایی، آبگیری و کربناته شدن را در تکوین مرمرها نشان داده است.

سازند آسماری درای ضخامت 385 متر در چاه شماره 30 میدان نفتی آغاجاری می باشد. این سازند از نظر زیست چینه نگاری و محیط رسوبی مورد مطالعه قرار گرفته است. مطالعه فرامینیفرهای بنتیک در این چاه منجر به شناسایی 22 جنس و 17 گونه شد. بر اساس پخش و پراکندگی فرامینیفرها سه زون تجمعی مورد شناسایی قرار گرفت. فرامینیفرهای شناسایی شده سن الیگوسن پسین؟- میوسن پیشین (آکی تانین- بوردیگالین) برای سازند آسماری در میدان نفتی آغاجاری پیشنهاد می کند.
ریز رخساره های سازند آسماری در ناحیه مورد مطالعه شامل 7 ریز رخساره کربناته و 1 ریز رخساره آواری است. بر این اساس رخساره های محیط ساحلی، مردابی، سدی و کم عمق دریای باز برای رسوب گذاری تشخیص داده شد. یک رمپ هموکلینال برای رسوب گذاری سازند آسماری در این ناحیه پیشنهاد می شود.

سنگ های مجموعه شوشونیتی جنوب عشین دارای طیف وسیعی از SiO2 بوده و در درون آبساروکیت ها و شوشونیت ها، پلاژیوکلازهای بسیار درشت و کربنات های آذرین (کلسیت) بصورت ادخال های بزرگی دیده می شوند. بررسی های مختلف نشان می دهد که نوع پلاژیوکلازهای موجود در این دو سنگ لابرادوریت بوده و اطراف آنها را هاله ای پتاسیک فرا گرفته است (بافت آنتی راپاکیوی). علت ایجاد ادخال های کربنات، ناپایداری پلاژیوکلازهای کلسیک و بالا بودن فوگاسیته CO2 می باشد. کربنات های آذرین را به وسیله فراوانی عناصر کمیاب و نادر خاکی موجود در آنها می توان از کربنات های ثانویه تشخیص داد. تعیین سن یک نمونه از ادخال های بزرگ کربنات به وسیله روش اثر شکافت نشان می دهد که متعلق به 42±3 میلیون سال قبل (ائوسن میانی) است. بررسی ها نشان می دهد که شوشونیت های جنوب عشین، برخلاف شوشونیت های نوار ارومیه- دختر که متعلق به ائوسن بالایی هستند، دارای سن ائوسن میانی می باشند.

مجموعه گرانیتوئیدی حسن سالاران متشکل از دو تیپ گرانیتوئیدی مجزا با ژنز متفاوت بوده که در شمال غرب نوار دگرگونی سنندج- سیرجان واقع می باشد. عمده ترین واحدهای چینه ای در منطقه مورد مطالعه و مناطق اطراف آن شامل آهک های پرمین، گدازه های آندزیتی- بازالتی ژوراسیک و شیل، ماسه سنگ، آهک و سنگ های آتشفشانی آندزیتی کرتاسه می باشند. دو مجموعه گرانیتوئید موجود در منطقه عبارتند از: 1- توده گرانیتوئیدی G1 که بیشتر از آلکالی فلدسپار گرانیت، سینوگرانیت و کوارتز آلکالی فلدسپار سینیت تشکیل شده است. سنگ های این مجموعه از نظر ژئوشیمی آلکالی آهن دار تا آلکالی- کلسیک آهن دار، پرآلکالن و از تیپ A و زیرگروه A2 می باشند. این توده از نظر کانی شناسی و ژئوشیمیایی ویژگی های گرانیت های بعد از کوهزایی یا بعد از تصادم قاره ای (داخل ورقه های قاره ای) را نشان می دهد. ویژگی های کانی شناسی و ژئوشیمیایی، یک منشا گوشته غنی شده با دخالت پوسته را برای ماگمای سازنده این گرانیتوئیدها نشان می دهد. 2- توده گرانیتوئیدی G2 که از مونزوگرانیت، گرانودیوریت و تونالیت تشکیل شده است. سنگ های این مجموعه از نظر ژئوشیمی کالک آلکالن، کلسیک منیزیم دار، متاآلومین و از تیپ I هستند. وجود انکلاوهای دانه ریز مافیک فراوان دلالت بر اختلاط ناقص ماگمای مافیک و فلسیک جهت تشکیل ماگمای مولد گرانیتوئید G2 بوده است. این توده از لحاظ ژئوتکتونیکی در یک محیط قوس آتشفشانی تشکیل شده است.

در بخش های جنوب غربی سرخ شاد (شمال شرق استان اصفهان) رخنمون هایی از توده های نفوذی دیوریتی با سن الیگوسن زیرین دیده می شود. یکی از این توده های نفوذی دیوریتی که در نزدیکی چاه سنجد و چاه قندهاری قرار دارد دارای زینولیت های متعدد پیروکسنیتی و آندزیتی است. بررسی ها نشان می دهد که این زینولیت ها در حین صعود ماگمای دیوریتی از سنگ دیواره جدا شده و توسط آن به سمت بخش های بالاتر حمل گردیده اند. زینولیت های آندزیتی به دلیل شباهت ترکیبی بسیار زیاد با ماگمای در برگیرنده، دچار تغییری نگردیده در صورتی که بین زینولیت های اولترابازیک و ماگمای دیوریتی یک گرادیان پتانسیل شیمیایی برقرار گردیده و یون های کلسیم و آلومینیوم به سمت زینولیت ها هجوم آورده و باعث تبلور کانی های جدید و تشکیل پیروکسنیت گردیده اند. دمای احتمالی تشکیل این پیروکسنیت ها 790 تا 850 درجه سانتی گراد بوده است.

منطقه مورد مطالعه در نوار ماگماتیسم سنوزوئیک ایران مرکزی در شمال غرب اردکان واقع شده است. عمده واحد های سنگی منطقه را ولکانیک های ائوسن شامل آندزیت، تراکیت، داسیت و سنگ های آذرآواری وابسته تشکیل می دهند. بر اساس مطالعات صحرایی و کانی شناسی و آنالیزهای دستگاهی (XRF, XRD, TG, DTG) بر روی توف های زئولیتی شده مشخص شد که ترکیب شیمیایی توف ها اسیدی است و کانی اصلی زئولیت در آنها کلینوپتیلولیت است. سایر کانی های مشاهده شده شامل مونت موریلونیت+ کوارتز+ مسکوویت+ بیوتیت می باشند. مطالعات ژئوشیمیایی نشان داده است که ترکیب توف های زئولیتی مشابه توف های زئولیتی شده است و بنابراین زئولیت منطقه از نوع زئولیت های رسوبی و سیستم های هیدورولوژی بسته است. همچنین بر اساس نتایج ژئوشیمایی میزان Rb, Sr در این توف ها بیشتر از حد طبیعی است که به دلیل خاصیت جذب زئولیت ها برای این عناصر می باشد. طبیعت ماگمای سازنده از نوع کالکوآلکالن شناسایی شده است. طبیعت ماگمای سازنده توفها کالکوآلکالن تشخیص داده شده است.

محدوده مورد بررسی در نوار ماگماتیسم سنوزوئیک ایران مرکزی در قسمت جنوب غرب نائین قرار دارد. سنگ میزبان این منطقه سنگ های آتشفشانی و پیروکلاستیک های ائوسن با ترکیب اسید تا حدواسط را شامل می شود که بخش وسیعی از ناحیه را در بر گرفته اند. این سنگ ها دارای ترکیب متنوع بوده و شامل پیروکسن آندزیت، تراکی آندزیت و تراکی داسیت می باشد. دگرسانی های مختلفی نظیر سیلیسی شدن، سریسیتی شدن، کلریتی شدن، کائولینیتی شدن و آلونیتی شدن در این سنگ ها مشاهده می گردند. آلونیت زایی از مهم ترین دگرسانی های موجود در این منطقه بوده و با توجه به اهمیت آن در کانسار سازی طلا، جیوه و نقره و گسترش فراگیر این پدیده در سنگ های میزبان محدوده مورد نظر مطالعات بیشتر بر آن متمرکز گردیده است. از نظر کانی شناسی آلونیت، ناترو آلونیت و ژاروسیت به همراه باریت، پیریت، هماتیت، کوارتز میکرو کریستالین و در سنگ های آتشفشانی دگرسان منطقه دیده می شود.
آزمایشات ژئوشیمیائی توسط روش های XRD, NAA بر سنگ های دگرسان شده منطقه انجام شده است. نتایج ژئوشیمیایی غنی شدگی طلا، جیوه، نقره و آرسنیک را در آتشفشانی های دگرسان شده منطقه شهرزاد نشان داده است که می توان مدل سیستم های اپی ترمال را برای این اندیس معدنی در نظر گرفت.

فوزولیناسه آدر سنگ های پرمین ایران از پراکندگی و تنوع زیادی برخوردار هستند. در ناحیه شیرگشت (برش باغ ونگ)، بخش قاعده ای سازند جمال از شیل و مارن با بین لایه هایی از آهک بیوژنیک تشکیل شده است. لایه های آهکی حاوی شواگرینیدهای فراوانی هستند که بر اساس آنها سن بخش قاعده ای به بلورین نسبت داده شده است. در بخش بالایی با افزایش عمق از فراوانی شواگرینیده کاسته شده و منحصرا فوزولیناسه آی کوچک متعلق به خانواده ازواینلیدا در رسوبات مشاهده می شوند. بافت سنگ (وکستون، وکستون- پکستون) و همراه بودن سوزن اسفنج و رادیولر با آنها، نشانگر تشکیل آنها در محیط های دریایی با عمق بیشتر است.
مطالعه دقیق شواگرینیدهای بخش قاعده ای منجر به شناسایی جنس های جدید, Paraleeina و Iranella گردیده است. جنس ایرانلا شبیه به پاراشواگرینا می باشد با این تفاوت که پاراشواگرینا فاقد کانی کولی بوده و در رسوبات جوان تر از ساکمارین مشاهده نمی شود.