عقلانیت دینی، معیارها و ویژگی ها

پرسش از عقلانیت دینی، پرسش از انسجام منطقی نظام باورهای دینی است. در این زمینه ابتدا بایستی بر عقلانیت نیاز بشر به دین توجه داشت. زیرا محدودیتهای وجودی و معرفتی و نیاز بشر به جاودانگی، و نقش دین در پاسخ دهی به نیازهای اساسی او، تبیین کننده چنین عقلانیتی است. همچنین با توجه به تکثر عقلانیت های نظری، عملی و ابزاری که دارای روابط عرضی و طولی هستند، میتوان از تنوع عقلانیت دینی در اشکال نظری، عملی و ابزاری آن سخن گفت. از سوی دیگر، تنوع نظام اعتقادات دینی در سه حوزه باورها، احکام و اخلاق، این امکان را ایجاد می کند تا بتوان در هریک از این حوزه ها از سطوح مختلف عقلانیت دینی سخن گفت. در زمینه باورها میتوان از سطوح عقلانیت باورهای بنیادی، میانی و حاشیه ای که دارای روابط تشکیکی معرفتی و وجودی هستند سخن گفت که در آنها، عقلانیت باورهای بنیادی در بالاترین سطح بوده و باورهای حاشیه ای بهره کمتری از عقلانیت دارند. در حوزه اخلاق با ملاحظه نقش دین در کلیت اخلاق، میتوان این نقش را در قالب عقلانیت نظری در معنادهی بیشتر به مبانی و اصول اخلاقی، و در قالب عقلانیت عملی، ارزش شناختی و وظیفه شناختی در تعیین چهارچوب های لازم و ضمانتهای کافی برای افعال اخلاقی دانست. عقلانیت دینی در حوزه احکام به این است که بخش عمدهای از دین، احکام عبادی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است؛ یعنی دین بر انجام اعمال اخلاقی شایسته و ترک اعمال ناشایست دستور میدهد که این امر، بر بعد و کارکرد اجتماعی دین دلالت میکند و عقلانیت عملی و ابزاری آن را تامین مینماید. نتیجه اینکه عقلانیت دینی حقیقتی متکثر و تشکیکی و دارای سطوح و لایه های مختلف بوده و کارکردهای گوناگونی دارد.