گونه شناسی فرم و نقش قاب های نهفته در تزئینات گچ بری قرن هشتم هجری در ایران

تزیینات گچ‌بری در قرن هشتم هجری، یکی از شاخص‌ترین تزیینات معماری این عصر به شمار می‌روند که سبب شده تا دوره ایلخانی، به عصر گچ نیز شهرت یابد. این گچ‌بری‌ها در اکثر قسمت‌های بناهایی با کاربری‌های مختلف اعم از؛ نمای خارجی، لچکی و طاق‌نمای محراب، سطوح دیوارها و حاشیه‌ها به اجرا درآمده و به‌گونه‌ای باشکوه به لحاظ طرح‌ها و تکنیک‌های ساخت، اجرا شده‌اند. با نگاهی موشکافانه درمی‌یابیم که این گچ‌بری‌ها، دارای ویژگی‌های بصری متعددی بوده که می‌توانند مبین ویژگی‌های سبکی تزیینات گچ‌بری در دوره مذکور باشند. این پژوهش، با هدف معرفی و بررسی انواع قاب‌ها یا فرم‌های نواری شکل در لابه‌لای تزیینات گیاهی و کتیبه‌ها در گچ‌بری‌های قرن هشتم هجری آغاز شد تا به بررسی ساختار کلی و تزیینات موجود بر این فرم قاب‌مانند بپردازد. لذا، مهم‌ترین پرسش این پژوهش این است که انواع قاب‌‌های نهفته در تزیینات گچ‌بری بناهای قرن هشتم هجری کدام بوده و این قاب‌ها از حیث تنوع فرم/شکل و تزیینات، چه ویژگی‌هایی دارند؟ گردآوری اطلاعات، با استناد به مطالعات میدانی گسترده (عکاسی- طرح خطی تصاویر) و منابع مکتوب انجام ‌شده است که روشی تاریخی- توصیفی و رویکردی تطبیقی دارند. نتایج حاصله، که از بررسی 11 بنای متعلق یا منسوب به قرن هشتم هجری از 5 استان کشور به‌دست ‌آمده، حاکی از آن هستند که یک فرم دالبری نواری شکل و قاب‌مانند، در لابه‌لای تزیینات پرکار و پیچیده گیاهی پنهان‌ شده که حضور مستمر و متنوع آن سبب شده تا بتوان آن را به‌عنوان یکی از ویژگی‌های سبک‌شناختی تزیینات گچ‌بری در قرن هشتم هجری قلمداد کرد. این فرم که به اشکال محرابی، مداخل، قاب‌قابی، دالبری با چین و شکن‌ها و زوایای گرد یا تیز طراحی ‌شده است، علاوه بر آنکه به تقسیم‌بندی کادری (حاشیه، طاق‌نما و...) که در آن قرار گرفته کمک نموده، گاه به‌صورت ساده و فاقد تزیین و عمدتا با استفاده از کتیبه‌های کوفی تکرارشونده‌ای، حاوی عبارت/ شعار «الملک‌لله» تزیین شده که جلوه بصری منحصری را ایجاد نموده است.