نقش ظلم در استنباط فقهی

ظلم و عدل از مفاهیم بسیار تاثیرگذار و مورد بحث در اندیشه بشری است. یکی از مباحث مهم در این خصوص، اثری است که مفهوم ظلم می‌تواند در فرآیند استنباط احکام شرعی ایفا کند. این مقاله درصدد است نقش ظلم در این فرآیند را مشخص نماید. بر اساس کتب لغت، به‌ویژه کتب نزدیک به عصر صدور وحی، ظلم را می‌توان «تعدی از حد» معنا کرد. در متون دینی، به خصوص قرآن کریم هم، همین معنا موردنظر بوده است. بر این مبنا، در استنباط فقهی هر جا از حدودی که شارع آن را معتبر شمرده تخطی شود، ظلم واقع‌شده است. حدود معتبر در فقه، مجموعه حدودی است که شارع مشخصا تعیین نموده و حدود عقلی و عرفی که به اعتبار آن حکم کرده یا آن را ردع نکرده باشد. درنتیجه، ظلم ملاکی است که در تمام فضای فقه و فرآیند استنباط جریان دارد و دو نقش عمده برای آن قابل‌تصور است: اول، در مواردی که اطلاق یا عموم دلیلی با خطوط کلی شرعی منافات داشت، می‌تواند دلیل را مقید کند یا از مورد منصرف نماید. دوم، در تفریعات فقهی و مسایل جدید می‌تواند مستند حکم قرار گیرد.