تحلیل مفهومی اصطلاحات «ماهیت» و کاربست آن در تبیین اصالت یا اعتباریت ماهیت

در پژوهش حاضر، اطلاعات گوناگون واژه ی «ماهیت» و کارکرد آن در مساله ی «اصالت یا اعتباریت ماهیت» مورد بحث قرار گرفته است. روش مشخص نگارنده بر تحلیل مفهومی آراء اهل نظر با لحاظ سیر تاریخی مکاتب فلسفی استوار است. آثار دست اول نشان می دهد که فارابی با طرح اصطلاحات خاصی، قایل به عروض خارجی وجود بر ماهیت شد. بعدها اصطلاحات و نوع نگاه وی در فلسفه ی سینوی استقرار یافت. سهروردی با لحاظ معنای «مابه الشی هو هو» برای ماهیت، به اصالت آن و اعتباریت «وجود» قایل شد. در مقابل، ملاصدرا معنای اخص «ماهیت» را در فلسفه ی خویش نهادینه کرد و به اعتباریت ماهیت رای داد؛ اما برخی اهل دقت برآنند که در فلسفه ی صدرایی، میان ماهیت ذهنی و ماهیت خارجی خلط شده و در کلمه ی «ماهیت»، مای موصوله تبدیل به مای استفهامیه شده است. شیخ احسایی و میرزای اصفهانی نیز با طرح اصطلاحات نوینی، به ترتیب قایل به ترکیب انضمامی و ترکیب اتحادی وجود و ماهیت گردیدند. نتیجه ی سخن آن که قول به اصالت یا اعتباریت ماهیت، بر پیشینه ی مفهومی هر متفکری از این واژه ابتنا دارد نه دلایل پسینی و از این رو اغلب متفکران مسلمان، به مقتضای رویکرد ریالیستی، دست کم به نحو ارتکازی به اصالت ماهیت باور داشتند.