اثرات اقدامات آبخیزداری بر خدمات چهارگانه آبخیز چهل چای استان گلستان

با توجه به فشار مضاعف بر آبخیزها در سراسر جهان، کارشناسان و پژوهش گران در تلاش هستند تا به شیوه های علمی موثر و پایدار باعث کاهش تخریب و سیر قهقرایی آبخیزها شوند. در همین راستا، در ایران نیز به منظور کاهش نرخ تخریب و بهبود شرایط آبخیزها، اقدامات آبخیزداری متعددی صورت گرفته است. لذا، پژوهش حاضر در حوزه آبخیز چهل چای استان گلستان به بررسی میزان تغییرات خدمات حمایتی (پایداری خاک دانه)، تولیدی (تولید زراعی و باغی، تولید چوب و زی توده)، تنظیمی (مهار فرسایش خاک، مهار رواناب و ترسیب کربن) و فرهنگی (افزایش تعامل و ماندگاری جوامع محلی، افزایش زیبایی منظر و جذب گردشگر در منطقه و ارتقاء دانش و ارزش های آموزشی)، در نتیجه اجرای اقدامات اصلاحی انجام شده است. پس از کمی سازی مقادیر خدمات، اولویت بندی اقدامات با استفاده از روش TOPSIS (تاپسیس) انجام شد تا موثر ترین گزینه مدیریتی به منظور بهبود خدمات آبخیز چهل چای و آبخیزهای مشابه شناسایی و پیشنهاد شود. نتایج نشان داد که تاثیر انواع اقدامات آبخیزداری بر بهبود خدمات آبخیز یکسان نبوده و بیش ترین تاثیر مربوط به خدمات تنظیمی و پس از آن به ترتیب مربوط به خدمات تولیدی، حمایتی و فرهنگی است. اقدامات آبخیزداری بر بهبود خدمات زیرآبخیز تیمار تاثیر معنا داری را در سطح پنج درصد (p<0/05) نشان داد. هم چنین، نتایج مدل تاپسیس در ارزشیابی اثر اقدامات مدیریتی بر خدمات آبخیز نشان داد که از بین اقدامات انجام شده تبدیل اراضی زراعی دیم به فعالیت های باغی (کاشت درختان گردو) بهترین اثربخشی را با توجه به شاخص ها و معیارهای در نظر گرفته شده فراهم کرده است. بنابراین، به منظور مدیریت بهینه منابع آب و خاک و اثربخشی بیش تر اقدامات آبخیزداری بر بهبود خدمات حوزه آبخیز چهل چای، تبدیل اراضی زراعی شیب دار به باغ به همراه کشت گیاهان علوفه ای یا دارویی در فواصل بین درختان پیشنهاد می شود. علاوه بر این، پیشنهاد می شود معیارها، شاخص ها و شیوه های مورد استفاده در این پژوهش برای کمی سازی اثربخشی اقدامات آبخیزداری بر خدمات آبخیز در تدوین شیوه نامه یا دستورالعمل پایش و ارزشیابی اقدامات آبخیزداری مورد استفاده قرار گیرد.