سنجش و ارزیابی پایداری نظام زراعی کشت برنج با استفاده از روش شاخص ترکیبی (مورد مطالعه: شهرستان لاهیجان)

در دهه های گذشته افزایش استفاده از بذرهای پر بازده، کودهای شیمیایی، آفت کش ها و آب، به همراه هزینه های بالای تولید، عملکرد محصولات کشاورزی را به طور چشم گیری افزایش داده است که این امر منجر به افزایش وابستگی به مصرف نهاده های تجدید ناپذیر در بخش کشاورزی و تخریب محیط زیست شده است. از این رو سنجش پایداری و شناخت عوامل موثر بر آن می تواند در تدوین سیاست ها و راهبردهای کشاورزی پایدار نقش مهمی را ایفا کند. با این رویکرد مطالعه حاضر به سنجش و ارزیابی پایداری نظام زراعی کشت برنج در شهرستان لاهیجان پرداخته است.

اطلاعات مورد نیاز این تحقیق به صورت مصاحبه حضوری و با تکمیل پرسش نامه از کشاورزان شالیکار شهرستان لاهیجان در سال زراعی 1400 جمع آوری شد. برای تعیین حجم نمونه از روش نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم استفاده شد. در ادامه الگوی بهینه برای هر کشاورز با استفاده از شاخص ترکیبی به روش انحراف از مقدار بهینه، مشخص و در انتها به منظور تعیین وزن شاخص های اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیک از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی یا AHP (Hierarchical Analysis Process) استفاده شد.

یافته های تحقیق: 

نتایج محاسبه وزن شاخص ها نشان داد که شاخص های اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی به ترتیب با وزن 558/0، 320/0 و 122/0 بیش ترین اهمیت را در ارزیابی سطح پایداری نظام تولید برنج داشتند. افزون بر این، نتایج نشان داد که ارقام بومی و کم محصول از نظر شاخص های پایداری وضعیت مطلوب تری  داشتند و کشاورزانی که از عملیات مدیریت اگرواکولوژیک  بهره برده اند، از نظر پایداری اکولوژیک و اقتصادی و نیز پایداری کل در سطحی بالاتر قرار گرفتند. ضمن آن که بر اساس نتایج این تحقیق، کشاورزان دارای اراضی یک جا و متمرکز از نظر پایداری اقتصادی و پایداری کل، دارای وضعیت مطلوب تری بودند. مقایسه شاخص های مدیریتی نیز نشان داد که زیرشاخص مدیریت اگرواکولوژیک بیش ترین اهمیت را در بین زیرشاخص های اکولوژیک داشت و در بین زیرشاخص های اجتماعی نیز مشارکت روستایی دارای اهمیت بیش تری بود. همچنین زیرشاخص حاشیه سود ناخالص نیز در بین زیرشاخص های اقتصادی وزن نسبی بیش تری را دارا بود.

نتایج این تحقیق نشان داد که شرکت در کلاس های ترویجی در پایداری کشت برنج تاثیر مستقیم و معنی داری داشت و علاوه بر این، کشاورزانی که از عملیات مدیریت اگرواکولوژیک بهره برده اند، در سطح پایداری مطلوب تری قرار داشتند. بنابراین، پیشنهاد می شود خدمات حمایتی و مهارت های عملیات پایدارمحور در بین کشاورزان تقویت شود و استفاده بیش تر از عملیات مدیریت اگرواکولوژیک در سطح مزرعه تشویق و ترویج شود. همچنین، نتایج مطالعه حاضر نشان داد که کشاورزانی که دارای اراضی یک جا و متمرکزی بودند، از نظر پایداری اقتصادی و پایداری کل وضعیت مطلوب تری داشتند. بنابراین حرکت به سوی اندازه های بزرگ تر مزرعه می تواند تاثیر مثبت بر پایداری کشت برنج داشته باشد.