تعاملات علما و حکومت شیبانی/ جدایی سیاسی ماوراءالنهر از ایران

با استیلای شیبانیان ابوالخیری بر سمرقند (907ق.) هم زمان با تاسیس دولت صفوی، روندی آغاز شد که نتیجه آن، تقابل مذهبی میان ماوراءالنهر و مناطق داخلی ایران بود. این تحول، منجر به اولین مرحله جدایی سیاسی ماوراءالنهر از ایران شد و چند قرن بعد با دخالت روسیه به جدایی کامل انجامید. در بررسی عوامل بسترساز این روند، اغلب سهم رهبران سیاسی برجسته شده، حال آنکه سهم علما و فتاوای آنان در شکل گیری این جدایی نیز درخور توجه است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر داده ها و دستاورد مطالعات، در صدد است تا ضمن ارزیابی وضعیت اجتماعی علما در حکومت شیبانی، تاثیر عملکرد آنان را در جدایی سیاسی ماوراءالنهر از نواحی داخلی ایران مورد بررسی قرار دهد. نتایج به دست آمده نشان می دهد که علما با تصدی مشاغل مهم قضایی، اداری، سیاسی و نیز برخورداری از منابع مالی، نقطه کانونی اقدامات سیاسی- نظامی شیبانیان بودند. آنان با صورت بندی دوباره مفاهیم دینی مانند خلافت، جهاد، دارالحرب و نیز صدور فتوا در هویت بخشی به حکومت شیبانی و مشروعیت پذیری آن تازه واردان از سوی مردم نقش کلیدی داشتند. افزون بر این، بررسی عملکرد علمای اهل سنت ماوراءالنهر در توجیه تکاپوهای نظامی- سیاسی شیبانیان در مقابل حکومت های همجوار نشان می دهد که اقدامات آنان منجر به رسمیت دعاوی ارضی شیبانیان و پایه گذاری جدایی سیاسی ماوراءالنهر از ایران شد.