جدال تعبد و تعقل در فهم شریعت

تاریخ تطور معارف اسلامی و از جمله فقه، گویای ظهور دو رویکرد «عقل گرایی» و«تعبد گرایی» در فهم دین و شریعت است. این دو گرایش، مهم ترین عوامل شکل گیری مذاهب و مکاتب گوناگون کلامی و فقهی بوده اند. سلسله مقالات حاضر که شماره نخست آن پیش روی است، در صدد نشان دادن گوشه هایی از جدال دیرپای این دو رویکرد در تاریخ فقه و برداشتن گامی کوچک در جهت فیصله دادن به آن است.
مقدمه خداوند انسان را با سایر مخلوقات خویش متفاوت آفرید و به او دو نعمت عقل و اراده بخشید. انسان با اندیشه گام در راه شناخت خود و جهان پیرامونش می گذارد و نیک رااز بد باز می شناسد و با اراده خود به انتخاب دست می زند و آینده خویش رامی آفریند. میان خرد و انتخاب رابطه ای تنگاتنگ است. انسان بر پایه آنچه می فهمد،برمی گزیند و به سویی می رود که آن را به سود خویش می داند. پس گزاف نخواهدبود اگر بگوییم انسان چیزی جز دانستن و خواستن نیست.
این دو موهبت فاخر برای انسان، از سویی او را میان دیگر آفریدگان در جایگاهی برترو کامل تر می نشاند و از سوی دیگر او را در آینده ای مبهم، تنها رها می سازد. گویی کمال و تنهایی در هرم هستی به یکدیگر پیوند خورده اند و موجودات هر چه کامل ترند، از تنهایی و یگانگی سهم بیشتری دارند و این سیر تا قله هرم، که جایگاه کامل مطلق و تنهای مطلق است، ادامه می یابد، اما تنهایی مطلق، سزاوار کامل مطلق است وآفریده ناقص نیازمند کامل تر از خویش و در نهایت نیازمند کامل مطلق است. انسان نیزپیراسته از این نیاز نیست و دین، که پیوند با بی نیاز مطلق است، بخش وزینی از این نیاز را بر می آورد.