نیهیلیسم و ادبیات روسیه

نیهیلیسم اصطلاحی است که دارای معانی مختلفی می باشد. هرمان رائو شنینگ، معانی مختلف این مفهوم را چنین بیان می کند: نیهیلیسم از کلمه لاتینی «نیهیل» که به معنی هیچ و تهی است می آید؛ بنابراین در وهله اول روشنگر وضعی است که در آن مفهوم هیچ دال بر غیاب چیزی است که می بایستی وجود داشته باشد. در زمینه اخلاقی نیهیلیسم به آرایی تعلق می گیرد که فکر هرگونه وجه امتیاز میان خیر و شر هستند؛ و به معنای شوم به پنداری گفته می شود که وجود را واهی و غیر واقعی می داند. نیهیلیسم شرقی برخلاف نیهیلیسمی که نیچه روی آن انگشت گذاشت و آن را نابودی تدریجی ارزش های مابعدالطبیعه دانست، بیشتر حکم شناسایی عرفانی و تنزیهی داشته تا سیر نزولی عقاید مذهبی. اگر انگیزه اولین نیهیلیسم را قدرت نفی بدانیم، این قدرت در عرفان مسیحیت، یعنی تیره نوافلاطونی آن از «دنیس لائروپاژیت» گرفته تا «نیکولاس کوزانوس» بر همین اصل استوار بوده است. این روش تنزیهی را در عرفان اسلامی «نفی ما سوی الله » در مکتب بودایی «مادیامیکا» نفی ما سوی الله و در عرفان مسیحیت «تئولوژی اپوفاتیک» و «نگاتیو» می گفتند. شیوه سوفسطایی گرجیاس، معاصر سقراط که هرگونه وجود را انکار می کرد و مدعی بود که اگر هم موجود باشد، قابل شناخت نیست، نوعی نیهیلیسم فلسفی است. چنان که شیوه شک در مبحث شناسایی از «پیرونیسم» گرفته تا روش انتقادی «هیوم»، وجه دیگر همان نیهیلیسم فلسفی است.(1)بدین گونه، پیآمد قطعی رد تفسیر دینی از جهان و قبول تفسیر علمی به جای آن، تهی شدن زندگی از معنا، بی هدف نمودن هستی، توجیه ناپذیری ارزش ها و در نتیجه پیروزی نیهیلیسم است.(2) در این بین نیهیلیسم آلمانی، آگاهی به سیر تطوری تفکر غربی است؛ حال آنکه نیهیلیسم روسی، نفی این تاریخ و گریز از آن است. نیهیلیسم روسی، ریشه های تاریخی و فرهنگی دارد و در عرصه های گوناگون جامعه و سیاست روسیه تاثیرگذار بوده است.