فصلنامه نقد کتاب فقه و حقوق
پیاپی 3-4 (پاییز و زمستان 1394)

کمترین کارکرد نقد ممانعت از جا افتادن خطا و کژی در عرصه دانش یا دروازه بانی علم است. با این حال دیدن برخی خطاهای درشت در آثار بزرگ فقهی و غیر فقهی، تکان دهنده است که در ادامه به آن اشارتی خواهم کرد. در نوشته های انسانی طبیعتا خطاهایی رخ می دهد. گویی این سرشت پژوهش های انسانی است و کمال مختص خداوند است. در ساده ترین سطح، این خطاها گاه زاده ثبت امور خلاف واقع است؛ گاه استناد نادرست است و گاه ادعایی خطا. اصولا نگارش و پژوهش، همراه با خطا کردن است و نوشتاری انسانی فارغ از خطا نیست، جز آن که خدای کسی را عصمت بخشد و مانع خطای او در گفتار و نوشتار گردد. با این همه، می توان از شدت و قوت این خطاها کاست و پژوهش ها را از خطاهای «فاحش» پیراست و آثاری در خور عرصه های علمی عرضه داشت. این کار به سه طریق صورت می گیرد: (1) از سوی خود پژوهشگران، (2) دوستان، و (3) ناقدان حرفه ای.

کتاب «الضرورات الدینیه و المذهبیه و الفقهیه»، نوشته علی وائلی، با هدف تعیین حدومرز دقیق سه اصطلاح ضروری دین، ضروری مذهب و ضروری فقه نگاشته شده است. نویسنده با تکیه بر روش استدلالی رایج در کتاب های مفصل فقهی، در رسیدن به هدف خود کامیاب است، ولی اشکالات صوری و دسته بندی نه چندان مناسب کتاب، و از همه مهم تر، وجود مطالب غیرضروری از ارزش کتاب کاسته است.

ماهیت و آثار معاملات هرمی در فقه و حقوق ایران، اثر دکتر رسول مظاهری کوهانستانی و سیدمهدی نصر اصفهانی، کتابی است که مجمع علمی و فرهنگی مجد، در سال 1394، آن را منتشر کرده است. نویسندگان این اثر، ماهیت و آثار معاملات هرمی را از منظر فقه و حقوق ایران، مطالعه تطبیقی کرده اند. گرچه نویسندگان تلاش شایسته ای در تدوین کتاب انجام داده اند، اما کتاب مزبور، دارای برخی اشکالات شکلی و محتوایی است که رفع آنها در چاپ های بعدی بر غنای علمی کتاب خواهد افزود.

کتاب فقه تربیتی در مسیر تخصصی شدن فقه در رشته های مختلف مدنی، جزایی، اقتصادی، خانواده، تربیتی و امثال آن نگاشته شده است. از جهت توسعه بیش از حدی که علوم انسانی پیدا کرده اند تخصصی شدن فقه بسیار مناسب است و قلمرو فقه شامل افعال تربیتی هم می شود.
از حیث موضوع، فقه افعال جوانحی را در بر می گیرد که ملاکی برای بوجود آوردن فقه تربیتی می باشد، از اینکه فقه تربیت دستور دارد با حقوق متفاوت است و هر عمل فقهی با منتهی شدن به حجت، اعتبار شرعی خواهد داشت تکلیف مکلفین را مشخص می کند. اعتبار دریافتهای فقهی به بدست آوردن احکام شرعی با محوریت قطع می باشد و ظنون با ارجاع به قطع معتبر خواهند بود، استنباطات فقهی ارزشمند می شود. قوت فقه به منابع استنباط آن است که وحی و بیانات معصومان می باشد. اما در فقه تربیتی سرانجام به موعظه و اخلاقیات رسیده اند به همین جهت پیشینه فقه تربیتی را اخلاق معرفی کرده اند لذا کار جدیدی در آن مشاهده نمی شود.

کتاب «درس هایی از حقوق بین الملل خصوصی پیشرفته»، اولین کتابی است که به زبان فارسی، از منظر منابع حقوق بین الملل، نوشته شده است. مولف، با رویکردی جدید، درمقایسه با سایر کتاب ها، در حوزه «تعارض قوانین» و «حقوق بین الملل خصوصی»، تحولات جدید حقوق بین الملل خصوصی و جنبش بین المللی هماهنگ سازی قواعد حل تعارض قوانین، در سطح بین المللی و منطقه ای را بررسی کرده است.
کتاب، مسئله محور نیست، و رویکرد آن ارائه چند درس از مباحث حقوق بین الملل خصوصی پیشرفته است؛ به همین دلیل، عدم توازن بین درس ها ازنظر حجم مباحث، جایگاه و گستره علمی آنها کاملا مشهود است؛ بااین حال، معرفی جدیدترین مدل های قواعد حل تعارض بین المللی، به زبان ساده و نثری قابل فهم، اعتبار خوبی به این کتاب بخشیده است.

کتاب «حدود اختیارات حاکم در حقوق کیفری اسلام» با هدف استقراء مصادیق ایفای نقش حاکم اسلامی در فقه و حقوق موضوعه بخش فقه جزایی و حقوق کیفری به رشته تحریر درآمده و در سه فصل تنظیم شده است. «مباحث مقدماتی»، «مسئولیت ها و اختیارات حاکم در قلمرو حدود»، و «مسئولیت ها و اختیارات حاکم در قلمرو تعزیرات».
نوشتار حاضر نقد و نظری بر این اثر فقهی و حقوقی، در جهت نشان دادن نقاط امتیاز و کاستی های آن است.

امروزه، پیشگیری از جرم، به گفتمانی غالب در سراسر جهان تبدیل شده است و کشورهای مختلف تلاش دارند تا با ارتقای دانش و مهارت های خود، و استفاده از تجربیات جوامع دیگر، هر روز برنامه های اثربخش تری را در این امر مهم، طراحی و اجرا نمایند. دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد نیز، تلاش دارد تا برحسب وظیفه ذاتی خود، کار انتقال تجارب و تبادل یافته ها و کارشناسان امر پیشگیری بین کشورها و مناطق مختلف جهان را تسهیل کند؛ به همین منظور، اقدام به تهیه و انتشار کتاب ها، مقالات، گزارش های تحقیقاتی و کتابچه های متنوعی کرده است. یکی از این کتابچه ها، که در سال 2008 منتشر شده، با انتقال تجربیات مرتبط با پیشگیری از جرم، در کشورهای منطقه جنوب آفریقا و دریای کارائیب، مربوط بوده است که متن آن توسط دو تن از محققان به زبان فارسی ترجمه شده، در قالب کتابی با عنوان «پیشگیری از جرم با تاکید بر راهبرد اجتماعی» منتشر شده است. هدف از نگارش مقاله حاضر، بررسی کتاب ترجمه شده و تعیین نقاط قوت و ضعف آن، برای تکمیل آن در چاپ های بعدی است. یافته های این تحقیق، نشان می دهد گرچه کتاب حاضر، دارای نقاط قوت فراوانی است، اما ایراداتی نیز دارد که باید مرتفع شود.

تئوری عدم پیش بینی یا نظریه تغییر اوضاع و احوال، ناظر بر وضعیتی است که شرایط حاکم بر انعقاد قرارداد، در زمان اجرای آن،کاملا دگرگون شود و ایفای تعهد را برای یک طرف قرارداد، شاق و پرهزینه کند. مقررات تعدیل قرارداد، به نفع طرفی است که ناخواسته گرفتار چنین خطری شده است. در کتاب حاضر، ابعاد مختلف موضوع، بحث و معانی مختلف تعدیل، شرایط آن و اقسام تعدیل (قراردادی، قانونی و قضایی)، در نظام های حقوقی ایران، انگلیس و امریکا بررسی و نقد شده است.

در ترسیم مناسبات میان زن و مرد، از نگاه اسلامی، دو عنوان «ازدواج» و «پوشش و نگاه»، موضوع، بخش گسترده ای از احکام شرعی است؛ اما هر دو موضوع، ارتباط مستقیم با مفهوم «محرمیت»، به عنوان یکی از احکام وضعی شرعی دارد، که ملازم با حکم تکلیفی جواز و حرمت است. مفهوم محرمیت، در کاربرد خاص خود، به موضوع نگاه و پوشش مربوط می شود و ناشی از سه عامل نسب، ازدواج و شیردادن است؛ اما در نگاهی عام، به آن دسته از کسانی نظر دارد که ازدواج با آنان حرام است و عامل آن بیش از سه علت یاد شده است: شناخت عوامل، شرایط و مصادیق عوامل محرمیت. در هر دو قلمرو، یکی از عمومی ترین وظایف دینی و شرعی، در پای بندی به احکام روابط زن و مرد در هر دو حوزه تحقق ازدواج شرعی و آثار آن و نیز مرز حلال و حرام نگاه و تماس زن و مرد، به صورت عام، و حکم فرزندخوانده به صورت خاص است؛ کتاب «بررسی راه های محرمیت از نگاه فقه امامیه» تلاش کرده است در سه بخش کلی، چنین شناختی را بر پایه ادله و گفته فقی هان به دست دهد، اما گرفتار ضعف ها و خطاهای مهم و گاه غیرقابل گذشت شده است. این مقاله، پس از ذکر نکاتی که زمینه شناخت موضوع کتاب و نقد آن را بیشتر فراهم می سازد، تنها به بخشی از اشکالات در محدوده بخش نخست، و نمونه ای از بخش دوم می پردازد و نشان می دهد که چگونه کتاب دچار شتاب زدگی در فهم برخی مستندات و نسبت نادرست به برخی فقها شده است.

این مقاله در پی آن است تا کتاب نظریه حق الطاعه در بوته نقد و بررسی را بازخوانی کند و اشکالاتی را که در این کتاب به نظریه (حق الطاعه) شهید صدر، وارد شده است، بی طرفانه نقد کند؛ همچنین، محاسن و معایب کتاب را بررسی کرده، برای حل برخی مشکلات، راهکار، ارائه دهد. برای این مهم، نخست، ایرادات ساختاری کتاب مطرح شده، آنگاه به نقد محتوایی می پردازیم.

پرتاب نخستین ماهواره با نام اسپوتنیک در سال 1957، ترسیم کننده ابعاد جدیدی برای رقابت ها در عرصه بین الملل به شمار می رفت. بدین ترتیب آغاز عصر فضا بیش از هر چیز ضرورت به نظم درآوردن فعالیت های نظامی و غیر نظامی را برای کنترل تسلیحاتی شدن این عرصه نمایان کرد. تدوین معاهده 1967 فضا، موافقت نامه نجات در 1968، کنوانسیون مسئولیت در 1973 و کنوانسیون ثبت در 1976 و دیگر اسناد بین المللی، تحولات درخور توجهی به همراه داشته است. چرا که برپایه این اسناد جایگاه اعمال حاکمیت و حقوق حاکمه در فضا، هم چنین مسئولیت کشور پرتاب کننده، کشور عضو ذی صلاح و نهادهای غیردولتی نسبت به خسارت تعیین شده است. تمامی موارد یاد شده به دلیل تاثیرگذاری بر صلح و امنیت بین الملل و دوری از هرگونه نزاع از اهمیت ویژه ای برخوردارند.

سازمان بهداشت جهانی، در سال 2014 با هدف درک اهمیت موضوع خودکشی به مثابه یک آسیب اجتماعی، از سوی تصمیم گیرندگان و نهادهای مرتبط، در سطح جهانی و منطقه ای، و نیز به صدا درآوردن زنگ خطر افزایش آن، اقدام به انتشار گزارش گروه های چهارگانه خود، درخصوص پیشگیری از خودکشی کرد. این سازمان، ضمن ارائه مجموعه ای از راهبردهای پیشگیرانه، خلاصه ای از اقدامات صورت گرفته در کشورهای عضو را منتشر نموده، الزام آنها را به کاهش ده درصدی این پدیده تا سال 2020 خواستار شد.
برگردان فارسی این کتاب، در سال 1394، از سوی گروهی از مترجمان، توسط انتشارات زانا و معاونت توسعه و امور پیشگیری اداره کل بهزیستی استان ایلام، منتشر شد. مترجمان کتاب مذکور، از مسئولان و فعالان عرصه بهداشت و درمان هستند.
مقاله حاضر، به نقد و بررسی این کتاب از حیث جنبه های شکلی، ترجمه ای و ماهوی می پردازد؛ به این امید که، بتواند راهنمایی برای تکمیل این طرح و تقویت ادبیات موجود در این زمینه باشد؛ علاوه بر آن، مترجمین محترم، می توانند برای اصلاح ساختار کتاب، از آن بهره مند شوند.

کتاب «سیاست عدالت کیفری امریکا» به لحاظ ماهوی، به بررسی برجسته ترین سیاست های عدالت جنایی امریکا می پردازد و نشان می دهد که این سیاست ها، در زمانی بسیار کمتر از آنچه مورد انتظار سیاست گذاران و مردم بوده، شکست خورده است. این سیاست ها، شامل استفاده گسترده از حبس، زندان های فوق امنیتی، قوانین ناظر به مجرمین جنسی، انتقال نوجوانان به دادگاه بزرگ سالان، قوانین بازداشت اجباری علیه خشونت خانگی، دادگاه مواد مخدر، زندان های خصوصی و بسیاری موارد دیگر است. نویسنده کتاب، خوش بینانه، آرزو می کند که این وضعیت با کاربرد نظام مند پژوهش ارزیابی در توسعه سیاسی، نظارت و ارزیابی، تغییر پیدا کند؛ برای این منظور، کتاب یک بحث روشن و قابل دسترس از پنج نوع ارزیابی، شامل ارزیابی نیاز، نظریه، اجرا یا رویه، نتیجه و تاثیر و بهره وری هزینه ارائه می کند. مجموع سخنان نویسنده، در یک مقدمه و هفت فصل تدوین شده است؛ در فصل نهم، به نتیجه گیری کلی و ارائه پیشنهاد های خود برای بهتر شدن و کارآمد کردن سیاست های عدالت کیفری می پردازد. درحقیقت، در نتیجه گیری، نویسنده، نحوه دستیابی به پاسخ گویی بیشتر، در نظام عدالت کیفری و افزایش اثربخشی کنترل جرم و تلاش برای پیشگیری از آن را معرفی می کند.

کتاب ماهیت حقوقی اوراق بهادار، نوشته خانم دکتر نفیسه شوشی نسب ، به عنوان یک اثر تخصصی، در حوزه حقوق بازار سرمایه، به دقت به تبیین ماهیت اوراق بهادار از منظر حقوقی پرداخته است. این کتاب، ماهیت حقوقی اوراق بهادار را از منظر حقوق اموال، یا قراردادها، با تاکید بر مباحث تحلیل اقتصادی حقوق بررسی کرده است که می تواند گامی اولیه به منظور تبیین مناسب و جامع ماهیت حقوقی اوراق بهادار به شمار رود.

در جرگه حق مولف، در سطح جهان، دو نظام حقوقی درمقابل یکدیگر صف آرایی می کنند: نظام شخص محور و نظام اقتصاد محور. در نظام شخص محور، که عمدتا کشورهای حقوق نوشته هستند، حقوق مولف دارای دو جنبه معنوی و مالی است؛ حقوق معنوی، جدا از حقوق مالی بوده، خاص مولف، دائمی و غیر قابل انتقال است. در این نظام، مولف به شخص حقیقی اطلاق می شود که دارای قدرت خلاقیت است. در این تفکر، شخص حقوقی ممکن است دارنده اولیه حقوق مالی محسوب شود، اما به هیچ وجه مولف تلقی نمی شود. قانون حمایت از مولفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، به عنوان قانون مادر در رشته حقوق مولف ضمن تعیین موقعیت این رشته در نظام شخص محور، در بین نظام های حقوقی مطرح شده است. در این قانون، پذیرش شخص حقوقی سفارش دهنده اثر، به مثابه دارنده اولیه حقوق مالی (ماده 16)، محدودیت هایی بر مدت بهره مندی از این حقوق، توسط شخص حقوقی سفارش دهنده اثر ایجاد کرده است. طرح این نکات و محدودیت ها، موضوع نوشته است که به جامعه حقوقی عرضه می شود.

استفاده از رحم جایگزین یکی از راه حل ها یا روش های درمان ناباروری است که شخص دیگری به عنوان مادر جانشین دوره باروری جنین را تحمل می کند. اگرچه، بیش تر نظام های حقوقی استفاده از این روش را با قیود و شرایطی اجازه داده اند، اما ابعاد مختلف حقوقی آن همواره مورد بحث محققان و صاحبنظران قرارداشته است.
در کتاب «اجاره رحم» تالیف آقایان باباخانی و کاکاوند و خانم جعفرپور ، امکان توصیف رابطه حقوقی میان والدین جنین و مادر جانشین در قالب فرارداد اجاره بررسی شده و نتایج و تبعات آن از منظر فقهی و حقوقی مورد بحث و بررسی قرارگرفته است. در این مقاله ، نقاط ضعف و قوت تالیف مزبور و بویژه ایرادات شکلی و ماهوی آن با دید انتقادی بررسی شده و دیدگاه های مولفان مورد نقد قرارگرفته است.

کتاب «جستارها یی فقهی و اصولی با نگرشی بر آرای فقهای ایران و عراق» تالیف حسین حلبیان، از 9 رساله در مباحث گوناگون فقهی، حقوقی و اصولی، و 1 مقدمه از آیت الله حاج سید مرتضی مستجاب الدعواتی تشکیل شده است.
این کتاب، به مناسبت اولین همایش میراث مشترک ایران و عراق تالیف یافته است.
مقدمه این کتاب را، که عالی، پرمغز و بسیار مفید و معرفت آموز است، حضرت آیت الله حاج سید مرتضی مستجابی، بزرگ خاندان صدر(حفظ الله تعالی) نگاشته است. وی عالمی است که بزرگانی، مانند آیات عظام حاج سید ابوالقاسم خویی، حاج سید عبدالهادی شیرازی، حاج سید ابوالقاسم کاشانی، حاج سید محمدتقی خوانساری و... را درک کرده است.
خاتمه مقدمه چنین است: جناب حجه الإسلام و المسلمین شیخ حسین حلبیان... توفیق رفیق او شده در حوزه های علمیه به کسب معارف و تحصیل پرداخته و بحمد الله به مراحل عالیه ای رسیده و آثاری از ایشان به ثمر رسیده از جمله کتاب حاضر که مشتمل بر مجموعه ابحاث فقهی و اصولی است در ابواب مختلف فقه و اصول که به شیوه ی استدلالی و تحلیلی به تنقیح مبانی و بررسی مسائل و استنباط پرداخته و حاکی از فضل و اجتهاد نویسنده است.
در این مجال او را توصیه می کنم به کسب فضائل و ورع و تقوی و زهد در دنیا و دل بستن به آخرت و پیروی تام از سنت نبی رحمت (صلی الله علیه و آله و سلم)؛ چه اینکه نقل است از حضرت امام محمدباقر (علیه السلام): « إن الفقیه حق الفقیه الزاهد فی الدنیا، الراغب فی الآخره، المتمسک بسنه النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) ».[i]
و فی الختام نسال الله تعالی: «ربنا هب لنا من ازواجنا و ذریاتنا قره اعین واجعلنا للمتقین إماما».[ii]
[i]. کافی، ج1، ص70.
[ii]. سوره ی فرقان، آیه ی 74.

دانشنامه بزه دیده شناسی و پیشگیری از جرم، از تازه های نشر در عرصه جرم شناسی است که با رویکردی نظری و کاربردی، به شناسایی و تحلیل جنبه های مختلف بزه کاری، بزه دیدگی و پیشگیری از آن پرداخته است. این اثر، به همت مرکز تحقیقات کاربردی پلیس پیشگیری، و شماری از استادان و پژوهشگران علوم جنایی، ترجمه، و در زمستان1393 توسط نشر میزان منتشر شده است. از مهم ترین ویژگی های کتاب، همکاری تعداد زیادی از مترجمان، تعامل علمی پلیس با دانشگاهیان، توجه فراگیر به ابعاد بزه دیده شناسی و پیشگیری از جرم، و نیز شناسایی منابع پارسی مرتبط با موضوع این اثر است. در این نوشتار، جنبه های شکلی و ماهوی بزه دیده شناسی و پیشگیری از جرم با رویکردی توصیفی و تحلیلی بررسی شده است.

محمد بن مکی جزینی، مشهور به شهید اول، یکی از نامورترین فقی هان امامی است که آثار و میراث فقهی سترگی از خود برجا نهاده و خوشبختانه در سالیان اخیر، آثارش بر اساس نسخه های معتبر منتشر شده است. در نوشته پیش رو، به مناسبت سالروز شهادت او، در روز پنج شنبه نهم جمادی الاول 786 ه. ق. گزارشی کوتاه از زندگی و آثار این فقیه نامور ارائه شده است.

استاد مرحوم دکتر ابوالقاسم گرجی از مفاخر و معالم دینی و علمی معاصر کشور به شمارمی رفت که جایگاهی رفیع در جامعه دانشگاهی و حوزوی داشت. درواقع، وی در عرصه دانش های حوزوی به واسطه پشتوانه قوی علمی (که در نجف اشرف و از محضر اساتیدی چون مرحوم آیت الله خویی، شیخ محمدحسین کاشف الغطاو شیخ محمدکاظم شیرازی کسب کرد)، مجتهدی مسلم و صاحب نظر به شمارمی آمد و در عرصه دانشگاهی نیز، استادی کم نظیر در حوزه الهیات، فقه و حقوق و ادبیات محسوب می شد. معرفی شخصیت وی و نیز، آثار باارزش و سراسر ژرف کاوی فقهی و اصولی و حقوقی این مجتهد دانشگاه، بی تردید خدمتی به جامعه علمی کشور است؛ همچنین این معرفی، باعث ترسیم راهی استوار برای پژوهندگان فقه و فقاهت ازیک سو، و پژوهشگران حقوق و قواعد از سوی دیگر، و اصول ناظر بر نظام های حقوقی، ازجمله نظام حقوقی اسلام و به تبع آن ساختار و شاکله نظام حقوقی ایران خواهد بود. یادکرد آثار قلمی و نکات مکتوب مرحوم دکتر گرجی، نظام دانشگاهی را با حفظ ملزومات علم و دانش، به سمت وسوی پرورش و نگاهداشت اساتیدی همانند استاد رهنمون می سازد.

متن پیش رو، منظومه ای است در بیان فرائض و احکام ارث به روش اهل سنت، که سراینده آن خود را «ابن حسام» معرفی کرده و تاریخ نظم آن را سال 725ق گفته و تعداد ابیات آن نزدیک به 360 بیت است.
در رابطه با سراینده این منظومه، باید گفت که «ابن حسام»، نام چند شاعر از یک خاندان اهل علم و ادب است که در سده هشتم هجری در هرات می زیسته اند و گویا اصالتا از ناحیه خواف خراسان بوده اند. برای پی بردن به اینکه سراینده این فرائض نامه کیست، ضروری می نماید که به معرفی اجمالی احوال و آثار شخصیت های شناخته شده این خاندان بپردازیم.