پژوهشنامه ادب حماسی
سال ششم شماره 2 (پیاپی 10، پاییز و زمستان 1389)

کفر از اصطلاحات کلیدی قرآن است که در طول تاریخ و در حوزه های مختلف اسلامی از نظر مفهوم و مصداق تغییراتی زیاد داشته و معنی هایی گوناگون یافته است.
در این مقاله سعی شده است عقاید ونظریات مولانا در مورد مساله کفر با تکیه بر مثنوی معنوی و دیوان شمس که طی موقعیت های کلام و از زوایای گوناگون بیان شده است، استخراج و ارائه شود.

مدیح نبوی یکی از زمینه های شعری است که محور اصلی آن شخصیت حضرت محمد(ص) است. در این هنر شعری، شاعر به توصیف ابعاد مختلف شخصیت پیا مبر می پردازد، او را به لحاظ شکل ظاهری و منش اخلاقی می ستاید و زبان به ذکر معجزات آن حضرت و هر آن چه که در ارتباط با رسالت اوست می گشاید. سخن شاعران در این باب از قلبی برآمده که سرشار از اخلاص و صداقت است و بر عاطفه ای متکی است که ایمان به رسالت پیا مبر و عشق به اخلاق انسانی و ربانی او، آن را شعله ور ساخته است. به دلیل جای گاهی ویژه که این نوع شعر در ادبیات فارسی و عربی دارد، پژوهش حاضر به روی کردی مقایسه ای در چهارچوب ادبیات تطبیقی به بررسی مدیح نبوی در آثار عطار و بوصیری پرداخته و با تکیه بر تولید ادبی این دو شاعر برجسته، جلوه های مختلف این هنر شعری را در ادبیات فارسی و عربی منعکس ساخته است.

ادریس بدلیسی از نثرنویسان معاصر سلطان یعقوب آق قویونلو در ایران و سپس شاه اسماعیل صفوی بوده است. مهم ترین اثر ادریس بدلیسی درباره تاریخ عثمانی و شناخته ترین اثر در میان تمام آثارش، کتاب «هشت بهشت» است. هم خود اثر و هم عنوان آن به فارسی است. نثر کتاب هشت بهشت مصنوع و فنی، به پیروی از سبک جهان گشای جوینی و تاریخ وصاف از وصاف الحضره است. باید دانست چه در ایران و چه در ترکیه نسخه خطی کتاب اخیر یعنی هشت بهشت هنوز تصحیح نشده است. محتوای کتاب هشت بهشت شامل شرح زندگانی هشت سلطان از سلاطین عثمانی است که از عثمان بیگ غازی آغاز و به سلطان بایزیدی دوم و جلوس یاووز سلطان سلیم ختم می شود.
در این مقاله سعی شده است با توجه به تعدادی منابع در این مورد و در دست داشتن چند نسخه از نسخ خطی این کتاب، باختصار ضمن معرفی کتاب، مولف و سبک نگارش آن و وضع نثر عصر نویسنده باجمال مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

هرمان هسه نویسنده ای است که نماد نسل جوان (و البته سایر نسل های) دهه بیست آلمان بشمار می رود. برخی از مضامین مهم در آثار وی نقد دنیای بورژوازی، تلاش در جهت آشکار ساختن وجوه گوناگون شخصیت انسان، بررسی ساختار رویا و تحول فرد در دل دنیای مدرن به کمک روایت داستانی است. به این فهرست می بایستی دل بستگی او را به شیوه گوته، هم چنین رمانتیسم سده 19 و علوم اجتماعی تحت تاثیر تحلیل گر مشهور اساطیر و افسانه ها کارل گوستاو یونگ نیز اضافه کرد.
در این جا نقش زن و نوع نگاه هسه به زن که یکی از مضامین پررنگ آثار اوست، به واکاوی پرداخته می شود. روی کرد هسه با توجه به روان شناسی شخصیت هایی که پرداخته، مستلزم مدد گرفتن از درون گرایی و رویارویی با عواطف و احساسات است.
مطالبی که در این رمان حایز اهمیت است، تجربیات لحظه به لحظه «من» در مسیر خودشناسی است.

وحید قزوینی از خاندانی است که در خدمت های دیوانی روزگار می گذرانید و مانند بسیاری از دیوانیان عصر صفوی، شاعر بود و اتفاقا شاعری پر کار نیز بود. اشعار وحید در موضوع هایی متفاوت چون مضامین حماسی تا غنایی و اخلاقی و شهرآشوب سروده شده است.
سبک اصلی شعر او سبک اصفهانی یا هندی است که سبک شاعران عهد صفوی است.
در این مقاله ویژگی های سبک قصاید وحید، زبان (واژگان و نحو) و بیان (عناصر بلاغی) را بررسی نموده و نمونه هایی از هر کدام ذکر شده است.

دیدگاه صوفیه نسبت به ابلیس، یکی از بحث انگیزترین و در عین حال جذاب ترین مقولاتی است که در امهات متون آنان انعکاس یافته است. از یک طرف با آرایی کاملا متشرعانه مواجهیم که در رد شیطان و لعن او از درگاه الاهی، بی هیچ شک و شبهه ای سخن رانده اند و از دیگر سو برخی از نام داران عالم تصوف در دفاع از ابلیس و یا حداقل اعتذار او از عدم سجود بر آدم(ع) ، با تاویلات خود نهایت سعیشان را بکار گرفته اند و حتی او را مظهر عشق و فتوت برشمرده اند. این مقاله به مطالعه نظرات مختلف بزرگان صوفیه در خصوص ابلیس با تاکید بر مبانی فکری نام دارانی چون حلاج، احمد غزالی، عین القضات همدانی، فریدالدین عطار نیشابوری و مولانا جلال الدین محمد بلخی می پردازد.

بسامد در زبان شناسی هم چون دیگر حوزه های علوم مختلف کاربردهایی فراوان دارد و برهمین اساس تعاریفی متنوع برای آن ارائه شده است. آن چه در این پژوهش از مفهوم بسامد برمی آید، تعداد دفعات ظهور یک عنصر زبانی در یک متن است و از همین روی مستلزم انجام کارهای آماری است.
در این مقاله نگارندگان بر آنند تا به بررسی «قانون زیف» یعنی رابطه میان بسامد و طول واژه در متون فارسی بپردازند. به همین جهت دو متن قدیمی و امروزی شامل 1500 واژه، انتخاب شده است و تاثیر بسامد بر طول واژگان قاموسی و نقشی مورد بررسی قرار گرفته است که نتیجه بدست آمده، قانون زیف را در زبان فارسی نیز تایید می کند.

پارادوکس واژه ای اروپایی است که در دوره معاصر به مباحث ادب فارسی وارد شده است و آن را «تناقض نمایی» و اخیرا «پادنمایی» معنی کرده اند و در دو زمینه شعری و فکری یا مفهومی قابل بررسی است. آن چه امروز بیش تر زیر عنوان
«تناقض نمایی» در شعر و ادب فارسی مورد تحقیق واقع شده، زمینه شعری آن است که ذیل «بدیع معنوی» در فنون و صنایع ادبی و به عنوان یک «فن ادبی» یا به تعبیر امروزی تر، «آرایه ادبی» تعریف می شود. اما آن چه ما بدان پرداخته ایم از این مقوله نیست و در این زمره نمی گنجد. حتی نمی شود آن را «تناقض نمایی» معنی کرد، بلکه باید صراحتا آن را «تناقض» نامید. ما تناقض گویی ها و تضادهای فکری، اعتقادی، ادعایی شاعران را در این مقاله مورد نقد و ارزیابی قرار داده ایم، بدین صورت که نه تنها «آرایه» یا «فن ادبی» محسوب نمی گردد، بلکه بطور کلی از این مقوله خارج بوده و در دامنه مباحث «نقد ادبی» گنجانیده می شود. مباحثی که در حوزه تحقیقات ادبی ما، متاسفانه غریب مانده و کم تر مورد توجه قرار گرفته و بدان پرداخته شده است، در صورتی که این گونه تحقیقات، اتفاقا، بیش تر به سرمایه های فکری نیازمند است و نیز بیش تر به پویایی جریان فکر و اندیشه کمک می کند. هم چنین موجب تحول و دگرگونی در بینش و نگرش شخص محقق و نیز مخاطبان آن تحقیق می گردد.

قصه دقوقی در مثنوی معنوی از جمله قصه هایی است که حیرت خوانندگان و شارحان آن را برانگیخته است، اما حیرتی که شاعر بارها و بارها به آن اشاره می کند حیرت عارفانه است.
تجربه شاعر و درون مایه داستان بنظر خواننده آشنا نمی آید و رازهایی ناگشوده دارد. فهم و دریافت آن با یافته های حواس ظاهری ممکن نیست و امری ناهمگون و متفاوت با تجربیات روزمره و عادی است. ابهام درونی اغلب حوادث، آن را نیازمند توضیح و تفسیر می کند، به گونه ای که در گشودن قفل رازهای آن به عقل و منطق نمی توان تکیه کرد. این داستان تجربه ای ازلی است که از راه ناخودآگاهی منتقل شده، کلید کشف ضمیر ناخودآگاه و بررسی رمزها و نمادهای آن است. در این مقاله برآنیم تا با طرح چکیده ای از قصه به حل برخی از پیچیدگی های آن بپردازیم.

اصطلاح «پست مدرنیسم» اگر چه امروز در ایران از طرف نویسندگان و حتی منتقدان بارها و بارها بکاربرده می شود، اما به علت عدم آشنایی با خاست گاه ها، اصول و مولفه های این نوع ادبی، قائل بودن به چنین جریانی را در ادبیات داستانی ایران همواره با تردید هم راه می سازد. این که چه خصایصی را می توان به عنوان مبنا جهت قیاس مولفه ها مدنظر قرار داد و آیا آن ویژگی ها تنها به جهت اقتباس از شیوه های جهانی صورت یافته است، به همراه این مساله که این متون به همان اندازه شالوده شکنانه بودنشان آیا به گذشته و امکانات بومی زبان فارسی پایبند بوده است، از مهم ترین پرسش هایی است که این تحقیق با بررسی و تحلیل برخی از آثار هوشنگ گلشیری چون داستان های کوتاه «شب شک»، «مردی با کراوات سرخ»، «عکسی برای قاب عکس خالی من»، «معصوم اول»، «زندانی باغان» و داستان های بلند و رمان های «شازده احتجاب»، «کریستین و کید» و «آیینه های دردار» در نظر دارد پاسخ گوی آن ها باشد.

کلیم کاشانی، شاعری خلاق، معتدل و پرسخن است که در همه انواع شعر، طبع آزمایی کرده، ولی شهرت اصلی وی در غزل سرایی است. غزلیات کلیم به جز ویژگی های مشترک سبک هندی، به دلیل نیروی آفرینندگی شعری، تصرفات واژگانی و معنایی و گرایش های غنایی و حکمی از مختصات زبانی، ادبی و فکری برخوردار است.
هنر کلیم در تصویرآفرینی، نازک خیالی و مضمون پردازی است و از تمام امکانات بیانی و بدیعی به صورت معتدل، ساده و روشن استفاده می کند و تصاویر شعری وی با وجود فشردگی، از ابهام و پیچیدگی بدور است. تشبی هات غزلیات کلیم را به سه دسته تقسیم کرده اند: گسترده، دور از ذهن و آفریده ذوق شاعر.
کلیم در غزلیات خود، بیش تر از استعاره های تشخیص حسی بهره می برد و گاهی با قدرت ابداع و تصرف در عناصر طبیعی حتی از موضوعات غیرشاعرانه، تصاویر بدیع خلق می کند. هرچند اسلوب معادله، از اصلی ترین صورت های شعری صائب است، اما وی را آغازگر این شیوه می دانند و یکی از شاخص های شعر وی هم بشمار می رود.
غزلیات کلیم به لحاظ فکری انفسی بیان گر اندیشه های غنایی و فلسفی اوست. بسامد واژه ها و موتیف های خاص وی، نیز در بسیاری از موارد نشان گر اندیشه های مایوسانه و شک آلود فلسفی است. یکی از مختصات اصلی غزلیات کلیم، همین کاربرد موتیف های خاص است، که مرکز ثقل تخیل است و نحوه نگرش وی را بیان می کند. موارد یاد شده، در این جستار با تجزیه و تحلیل غزلیات کلیم و بهره جستن از پیشینه تحقیق و با ذکر نمونه هایی بررسی شده است.

بهار اولین کسی است که سبک شناسی را به صورت مدون و علمی در زمینه نثر نوشت و برای آن تعاریف علمی آورد. هرچند عمرش مجال نداد که در زمینه نظم نیز تحقیقاتش را دنبال کند، اما یادداشت هایی پراکنده داشت که بعدها جمع آوری شد. بهار در کتاب سبک شناسی به بخش زبانی بیش از دیگر مباحث پرداخته است. نهضت بازگشت از قدما بیش از همه در زبان آن ها بود و آثار کهنگی بخوبی در شعر آنان نمایان بود. از ویژگی های عمده قصاید بهار تتبع در زبان گذشته است و از همه لحاظ محتوا خصوصا در مسایل سیاسی و اجتماعی کاملا هماهنگ با جزئیات جامعه روز است. در این مقاله از سه دیدگاه زبان شناختی، قصاید بهار را بررسی نموده ایم گرچه در بسیاری از موارد مجبور شده ایم وارد حوزه پرپیچ و خم ادبیات فارسی شویم، این حوزه ها عبارت است از:1 حوزه آواشناسی
2 حوزه ساخت واژی
3 حوزه نحوی
در بخش آوایی به مختصات کلمات از قبیل تشدید، تخفیف، افزایش، کاهش و ابدال در واژه ها و موسیقی که در اثر هم نشینی لغات پدید می آید، پرداخته شده است. در بخش ساخت واژی استعمال لغات کهن با معانی تازه و قدیمی و غیره آورده شده است. مختصات نحوی به موضوع ساخت زبان ها درگذشته و کاربرد آن ها در شعر بهار و متمم ها و انواع «را» و غیره پرداخته است.

قصه و داستان، از قدیم در میان مردم رایج و مورد توجه آنان بوده است. انسان ها، در تمام ادوار، از گذشته یعنی آن هنگام که شب ها در کورسوی روشنایی نور شمع، به قصه های به ظاهر ساده و بیش تر تخیلی که سینه به سینه نقل شده بود، گوش می کردند تا امروز که پیچیده ترین آن یعنی «رمان» ها را می خوانند در زوایای اطوار شخصیت ها و قهرمانان آن ها، از گیاهان و جانوران گرفته تا آدم ها، به تماشای زندگی و برخورد با زندگی های گوناگون می نشینند و از آن، درس و عبرت می گیرند. در واقع، قصه به اندازه تاریخ، در تهذیب و تربیت آن ها، نقش دارد. حتی بیش از تاریخ. زیرا عوالمی که در قصه برای انسان تصویر می شود و معرفتی که در دنبال کردن سرگذشت قهرمانان آن از فرهنگ و جزئیات دیگر، عاید خواننده می گردد، در حوصله هیچ تاریخی نمی گنجد و همین موضوع است که موجب توجه و علاقه تمام طبقات مردم به قصه می شود. قصه ای که مهم ترین عنصر در پیش برد آن، شخصیت یا قهرمان آن است.
مردم به سبب اعمال این شخصیت ها به آن ها دل می بستند یا از آن ها متنفر می شدند و این امر باعث می شد که آنان، قصه و داستان را پی گیری کنند.
هرچه این شخصیت ها، واقعی تر و راست تر بودند، بیش تر به دل خوانندگان می نشستند. هر چه آنان، در بدی و خوبی مطلق نبودند، یعنی گاهی خوب و گاهی بد، مردم با آنان بیش تر احساس خویشی می کردند.
گاهی می شد که در قصه، ماجرا فقط از زبان راوی بیان می شد و شخصیت ها خیلی فعال نبودند، اما باز هم چون روح زندگی داشت و با زندگی مردم گره خورده بود، جذاب و شنیدنی بود.
حتی گاهی می شد که قهرمانان و شخصیت های قصه کاری نمی کردند، بلکه قصد و انگیزه آنان بود که قصه را پیش می برد. اما باز این قصه ها نیز برای مردم شنیدنی بود. زیرا مردم می فهمیدند که این انگیزه است که به اعمال یک شخصیت، ارزش اخلاقی می بخشد.
بنابراین، به ترین و جذاب ترین قصه ها، در بین مردم آن هایی بود که به ترین شخصیت ها و به ترین درون مایه ها را داشتند و به ترین شخصیت ها، آن هایی بودند که از جامعه و وقایع آن، شکل گرفته بودند.
با نگاهی به « گلستان» از این منظر، یعنی شگردهای سعدی در شخصیت پردازی متوجه امتیاز دیگر این اثر ارزش مند می شویم؛ ویژگیی دیگر که پرده از رازهای خرمی و جاودانگی « گلستان» برمی دارد.

«زن پارسا» عنوان نخستین حکایت از نخستین مقالت از نخستین مثنوی عطار الهی نامه است. داستانی که با سیصد و نه بیت، سومین حکایت طولانی، پس از حکایت «شیخ صنعان» و «رابعه» در مثنوی های عطار محسوب می شود.
داستانی که با نقد و بررسی آن می توان به زوایایی از هنر داستان پردازی عطار دست یافت. این مقاله بر آن است تا با تحلیل عناصر داستانی حکایت زن پارسا و بررسی شگرد های آشنایی زدایی در آن به بخشی از «بوطیقای قصه پردازی عطار» بپردازد.
مهم ترین نکات تحلیلی، بیان تبار شناسی داستان و بررسی عناصر داستانی چون: زاویه دید، شخصیت و شخصیت پردازی و طرح و پی رنگ، زبان، لحن داستان و درون مایه داستان است که سبب دست یابی به نتایج مهم این پژوهش شده است.

جامعه شناسی ادبیات یکی از جدیدترین حیطه ها در جامعه شناسی است. در این حوزه اوضاع و احوال دینی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ایدولوژیک جامعه در ارتباط با ادبیات مورد بررسی قرار می گیرد. در چارچوب این حوزه به تحلیل اشعار سید اشرف الدین گیلانی، یکی از شعرای محبوب دوره مشروطیت پرداختیم. در این دوره در ادبیات شاهد مفاهیمی جدید چون «وطن»، «دولت»، «ملت»، «آزادی»، «قانون» و. . . . هستیم. اگرچه برخی از این کلمات قبلا نیز در اشعار بچشم می خورد، اما با کاربرد مدرن آن ها که برآمده از اندیشه های نوین مشروطه خواهی و حاکمیت مردم است بر می خوریم. دیوان «نسیم شمال» از آن جهت انتخاب شد که تصور می شود با توجه به کم سوادی غالب ایرانیان در آن زمان، مردم اشعاری را که آهنگین بوده و به خصوص سبک محاوره ای داشته به تر به حافظه سپرده و تحت تاثیر اندیشه های آن قرار می گرفتند. سیداشرف الدین گیلانی از میان مردم و از خطه شمال برخاسته بود، تمام عمر با مردم و در میان مردم زیست و از احوال و دغدغه های زندگی آنان اطلاع کامل داشت و به همین دلیل بخوبی توانست با آنان ارتباط برقرار نماید. از آن جا که یکی از موضوع هایی که جامعه شناسی ادبیات بدان می پردازد، بررسی بازتاب اوضاع و احوال اجتماعی در پدیده های ادبی است در این پژوهش ابتدا وقایع زمان مشروطیت را در سه مقوله اجتماعی، سیاسی و اقتصادی طبقه بندی کردیم، سپس محتوای اشعار دیوان را در این مقوله ها قرار دادیم، از انطباق مضامین دیوان با وقایع تاریخی به این نتیجه رسیدیم که شاعر، وجدان آگاه زمانه خود بوده است و نابسامانی ها، امیدها، اختلافات طبقاتی، فقر، مشکلات خانوادگی و . . . را بخوبی در اثر خود منعکس کرده است.

آثار ادبی بطور نامحسوس و غیرمستقیم، آرمان ها، تفکرات و شیوه زندگی هر ملت را در طول تاریخ نشان می دهد و تصاویری هنرمندانه از واقعیات اجتماعی عرضه می دارد. نگاه جامعه شناختی به ادبیات می تواند وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر دوره را تا حدودی نمایان سازد.
یکی از مهم ترین ویژگی های ادبیات و شعر مشروطه، تاثیرپذیری آن از جریانات اجتماعی و سیاسی است که تحت تاثیر اوضاع و شرایط حاکم بر جامعه، شعر وارد حوزه زندگی مردم می شود و نحوه زندگی ملت را بتصویر می کشد. جامعه ایران در حال و هوای انقلاب و تغییر و تحول اساسی است و روشن فکران تلاش دارند، سنت های جدید، جای گزین سنت های کهنه گردد. در این راستا نیز «ادبیات اعتراض و انتقاد» شکل می گیرد که خصیصه بارز آن جامعه گرایی و واقع گرایی است. از ره گذر بررسی اشعار این دوره براحتی می توان اوضاع جامعه آن زمان را ترسیم نمود و افق فکری شاعران و نوع تلقی آنان را نسبت به مسایل اجتماعی و فرهنگی تبیین و تفسیر کرد.

جناس، آوردن واژگانی است همگون در لفظ، با معناهایی غیر همگون. قید لفظ، هم زمان هم به گفتار و هم به نوشتار اشاره دارد. به بیانی دیگر، جناس هم صنعتی است موسیقایی و هم خوش نویسانه. بر بنیاد قاعده «جنس رود سوی جنس»، کلمات نیز ناخودآگاه، هم جنس خود را می یابند و با هم می نشینند و این، شیرین ترین جناس هاست. اگر دو لفظی که در معنا با یک دیگر مختلف است، در شش چیز (نوع حروف، تعداد آن ها، شکل و هیات و حرکتشان، نقطه، نگارش و ترتیب حروف) مشترک باشد، جناس تام است و اگر در یکی از آن شش، با یک دیگر فرق کند، جناس را غیر تام نامیده اند. اما اگر اختلاف دو لفظ در بیش از یکی از آن شش امر باشد، جناس، مطلق است. زیباترین جناس ها جناس شبه اشتقاق است.

از دیرباز ذهن جویای بشر، ستارگان آسمان را به خدمت بخت و اقبال خود می گرفت و حتی آنها را با چهره های زمینی می دید. از زمین برآمدگان، سنگ ها و فلزات را نیز نظاره می کرد.
مهره ها، سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی با رنگ های خاص و اثرات جادویی چون کام یابی، ناکامی، طلسم، دفع نیروی شر، دفع چشم زخم و ازدیاد ثروت، ذهن بشر را به خود معطوف کرده بود.
از این رو، مقاله حاضر بر آن است تا به منظور یافتن ردی از مهره ها در ایران قدیم به کنکاش در متون کهن میانه (پهلوی و سغدی) و متون اسلامی بپردازد. متونی که درآنها خواص جادوی مهره ها و نیز ارتباط برخی از آنها با ستارگان توصیف شده است. به نحوی که شاید بتوان کی هان را منشا برخی از مهره های زمینی معرفی کرد. در ادامه خواص مهره ها و نمونه ای از شگفتی های مهره های شش گانه با رنگ های سبز، قرمز، آبی، زرد، سیاه و خشین (کبود) بر اساس منابع اسلامی سنگ شناسی آمده است. در انتها با پیوند آن به شاه نامه از اعتقاد به این میراث کهن – تصویر نمادین پدیده های طبیعی به زبان محسوس و قابل رویت – در فرهنگ عامه سخن بمیان آمده است.