نشریه مطالعات حفاظت و امنیت انتظامی
سال نهم شماره 1 (پیاپی 30، بهار 1393)

یکی از مولفه های اثرگذار بر امنیت ملی، امنیت فرهنگی و اجتماعی است. امنیت فرهنگی و اجتماعی به مواردی همچون قابلیت حفظ الگوهای زبانی، فرهنگ، مذهب و هویت ملی مربوط است. یکی از مسائلی که امنیت فرهنگی و اجتماعی را در جوامع با چالش مواجه می کند، بروز بحران هویت است. مفهوم هویت ملی در ایران در حدود 170 سال پیش، از خلال مواجهه با غرب و درگیری با تجدد، تبدیل به مسئله شده و چالش ها و آسیب های جدی را بر امنیت فرهنگی و اجتماعی جامعه و به دنبال آن بر امنیت ملی به وجود آورده است. نظر به اهمیت موضوع، محقق در پژوهش حاضر به تفحص در بحران هویت و تاثیر آن در امنیت فرهنگی و اجتماعی در ایران پرداخته است. روش تحقیق حاضر توصیفی بوده و محقق با مطالعه در ادبیات موضوع و بهره گیری از نظرات نخبگان، سعی نموده تا ضمن شناسایی علل بروز بحران هویت در ایران، تاثیر آن را بر امنیت اجتماعی و فرهنگی بررسی کند. نتایج حاصله از تحقیق، بیانگر این است که عواملی از قبیل نوگرایی و عدم مواجهه صحیح فرهنگ ایران با غرب، گسترش رسانه ها مانند؛ ماهواره و ابزارهای ارتباطی نوین مانند؛ اینترنت، تبلیغات و گسترش مدگرایی، نظام ناکارآمد آموزش و پرورش، گسست فرهنگی، مهاجرت وسیع، عدم تربیت صحیح فرزندان در محیط خانواده و... در بروز بحران هویت در جامعه ایران موثر بوده و بحران هویت نیز امنیت فرهنگی و اجتماعی جامعه را که یکی از عوامل اصلی و اثرگذار بر امنیت ملی است، با تهدید مواجه می کند.

پس از انقلاب اسلامی ایران و با تشکیل نظام مقدس جمهوری اسلامی - به ویژه در سال های اخیر - رسانه های جمعی غربی نظیر؛ رادیوها، شبکه های تلویزیونی ماهواره ای، مطبوعات و خبرگزاری ها و سایت های اینترنتی، تهاجم همه جانبه ای را علیه امنیت جمهوری اسلامی ایران آغاز کرده اند و به واقع شاهد جنگ تمام عیار رسانه ای غرب، با جمهوری اسلامی ایران بوده ایم. این پژوهش از نوع توصیفی و بر اساس مطالعه اسنادی و کتابخانه ای بوده که به بررسی و مطالعه رابطه رسانه های جمعی و امنیت و نیز چگونگی رویکرد رسانه های جمعی غرب نسبت به امنیت در جمهوری اسلامی ایران پرداخته شده است. در مجموع بر اساس یافته های حاصل از این پژوهش، رسانه های جمعی غربی تحت تاثیر دستگاه های سیاست خارجی و اطلاعاتی کشورهای متبوع خود و با استفاده از تاکتیک های رسانه ای، روان شناختی و جامعه شناختی، به دنبال ارائه چهره ای مخوف از اسلام و جمهوری اسلامی در نزد افکار عمومی جهان به خصوص غرب، ترسیم ایران به عنوان محور شرارت در منطقه و جهان، نشان دادن وجود ناامنی و تلاش در جهت ایجاد ناامنی در جمهوری اسلامی و معرفی ایران به عنوان تهدیدکننده صلح و امنیت منطقه ای و بین المللی بوده اند. در راهبرد جدید غرب علیه نظام اسلامی بر سه موضوع تاکید شده بود: دکترین مهار، نبرد رسانه ای و ساماندهی نافرمانی مدنی و در نبرد رسانه ای نظام سلطه با نظام جمهوری اسلامی که به ویژه از سال 2005 شدت بیشتری گرفت، تغییر باورها، ارزش ها و هنجارهای مردم مسلمان ایران در جهت مشروعیت زدایی از نظام اسلامی و در نهایت، به خطر انداختن امنیت ملی ایران در سطح ملی و بین المللی با بهره گیری از شبکه های گوناگون رسانه ای و تلویزیونی، اولویت ویژه ای داشت. به همین دشمن همه توانمندی های خود را در این زمینه به کار گرفت.

یکی از مناطقی که به دلیل ویژگی تماس با محیط خارجی ، همواره در معرض انواع تهدیدها قرار دارد، نوار مرزی است. دشمنان خارجی و هرج و مرج طلبان، همیشه تهدید های بالقوه ای بوده اند که امنیت و ثبات مناطق مرزی را در معرض خطر قرار داده اند. بدیهی است این خطر های بالقوه ، حکومت ها را مجبور نموده تا برای استقرار ثبات و آرامش، بیش از هر چیز به مسئله امنیت و راه های استقرار آن در مناطق مرزی بیاندیشند. مناطق مرزی از لحاظ محیطی در شرایط خاص قرار دارند.، برای شناخت ویژگی تهدیدها و چگونگی وضعیت آنها ، باید خصوصیات مکانی این مناطق شناخته شود. از این رو با توجه به نقش مکان و کاربری های آن در مدیریت و کنترل امنیتی و انتظامی مناطق مرزی ، استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی، زمینه را برای کاربران و برنامه ریزان اطلاعاتی – امنیتی فراهم می کند تا دیدگاه های خود را در تحلیل های اطلاعات مرزی به شکل فضایی بیان کنند. این مقاله سعی دارد از یک سو ویژگی های تهدیدهای نوار مرزی را مشخص نماید و از سوی دیگر می کوشد تا کاربردهای سامانه اطلاعات جغرافیایی را در شناسایی تهدیدهای امنیتی و تبیین رابطه بین شناسایی تهدیدهای امنیتی مرز و تحلیل های مکانی GIS بپردازد.

تغییر در فناوری ارتباطی و به کارگیری تجهیزات ماهواره ای جهت پخش برنامه های تلویزیونی، از تحولات سال های اخیر است که امکان دریافت پیام های مستقیم را از آن سوی مرزها فراهم می کند. تاثیرگذاری این نوع دریافت، با محتواهای متفاوت فرهنگی، زمینه مطالعات جدید را در دوره کنونی ایجاد نموده است؛ به طوری که بخش قابل توجهی از تغییرات در الگوها، نگرش ها و رفتارهای جوانان را تحت تاثیر این نوع ارتباطات از راه دور ارزیابی می کنند. با توجه به اینکه پدیده ای به نام ماهواره، توانسته است به شکلی جدی و همه جانبه، تمامی ابعاد و عرصه های سیاسی، اقتصادی، ایدئولوژیک و به ویژه فرهنگی بسیاری از جوامع را تحت تاثیر خود قرار دهد، این مسئله بیانگر این واقعیت می باشد که فرهنگ ها صرفا از طریق عوامل درونی خود، دچار تغییر و دگرگونی نمی شوند، بلکه مجموعه ای از عوامل خارجی نیز در ایجاد این گونه تغییر و تحولات، دخیل می باشند. در این پژوهش علل و عوامل گوناگون موثر بر گرایش به ماهواره، با استفاده از مطالعات کتابخانه ای (نظیر؛ پایان نامه ها، کتب، مقالات، مجلات، نشریه ها و نمایه های نوشته شده در زمینه آسیب شناسی ماهواره) و نیز مصاحبه با 25 نفر از قضات محترم دادگاه خانواده، اساتید جامعه شناسی و حقوق، و کارشناسان پرسشنامه ای 17 ماده ای استخراج شد و در اختیار افراد نمونه تحقیق که شامل 50 نفر از قضات دادگاه خانواده، صاحب نظران و اساتید دانشگاهی و کارشناسان دادگستری و نیروی انتظامی شهرستان رزن که به صورت گزینش بر اساس سوابق کار، تالیف و تحقیق انتخاب شده بودند، قرار داده شد. پایایی پرسشنامه با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ برابر با 0.80 برآورد گردیده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها، از آزمون خی دو و آزمون فریدمن استفاده شده است. نتایج نشان داد که مهم ترین علل گرایش مردم به ماهواره، به ترتیب عبارتند از: عدم آگاهسازی توسط متولیان در خصوص آثار زیان بار ماهواره ها؛ عدم برنامه ریزی جهت پر کردن اوقات فراغت مردم متناسب با گروه های سنی؛ و کنجکاوی انسان ها نسبت به فناوری جدید، بیشترین تاثیر را بر گرایش استفاده از ماهواره داشته است. در خاتمه نیز پیشنهادهایی مانند؛ آگاهی بخشیدن و آموزش به افراد درباره اثرات زیان بار استفاده از ماهواره با مصداق عینی؛ تلاش و همکاری بیشتر بین سازمان ها و نهادهای ذی ربط در خصوص نحوه پر کردن اوقات فراغت افراد خصوصا جوانان و نوجوانان؛ غنی کردن برنامه های داخلی صدا و سیما؛ تربیت روحانیون متخصص جهت اعزام و به کارگیری آنان در آموزش و پرورش برای تربیت نسل جدید معنوی؛ و آموزش علوم و مفاهیم قرآنی ارائه شده است.

امنیت اجتماعی به عنوان یکی از مهم ترین تمهیدات در راستای حفظ حیات گروه های اجتماعی در مقابل قدرت برتر و انحصاری که نمایندگی آن را دولت به دوش می کشد و همچنین ایجاد زمینه ای برای برخورداری گروه های مختلف اجتماعی از فرصت ها، امکانات و تسهیلات به منظور دستیابی به اهداف کارکردی خویش، مطرح شده است. رسانه ها به دلیل قابلیت های فراوان (کاربردی و تکنولوژیک)، بر بسیاری از مولفه ها تاثیر گذارده و در یک نگرش تاریخی؛ موجب به وجود آمدن دوره های متفاوت گردیده اند. جوامع انسانی از این تاثیرات به دور نبوده و به اشکال مختلف، پذیرای تحولات ناشی از این تغییرات و تحولات تکنولوژیک گردیده است. رسانه ها بر اثر واقعیت های نمادین، نقش اساسی در واقعیت های ذهنی داشته و مبنای رفتارها می گردند. رسانه ها با سازوکارها و نقش هایی بی نظیر، کنترل اخبار و مراقبت از محیط، جامعه پذیری سیاسی و اجتماعی، ایجاد همبستگی بین اجزای گوناگون، انتقال میراث فرهنگی از نسلی به نسل دیگر، وظیفه اخلاقی حمایت از هنجارهای اجتماعی در پی خلق شرایطی هستند که در آن فرد و گروه های اجتماعی، فارغ از ترس از دست دادن و یا آسیب رسیدن به جان و مال یا آبروی خود، به زندگی در شرایط امن ادامه دهند. تحقق امنیت اجتماعی باعث گشایش درهای سازگاری و افزایش مراودات بین گروه ها و اقشار اجتماعی گوناگون می گردد و در مجموع فضای اجتماعی بازتری را ایجاد می کند. در این بین، با یک نگاه مثبت رسانه ها با توجه به ویژگی ها و کارکردهای متنوع خود در درونشان فرآیند آموزش و یادگیری اجتماعی را گنجانده اند که نتیجه آن؛ مسئولیت پذیری و آشنایی بیشتر با حقوق و وظایف، پرورش و برانگیختن صفات مثبت و سازنده است. بر همین اساس، رسانه ها می توانند در قالب یکی از تاثیرگذارترین ابزار جلب مشارکت مردمی در تامین امنیت اجتماعی ظاهر شوند.

سند چشم انداز بیست ساله و اصل 44 قانون اساسی، بر خصوصی سازی تاکید می ورزند. تجربیات جهانی، تغییرات جامعه و بالاخص در حوزه اجتماعی و... نشان می دهند که شیوه ها و ابزارهای تامین امنیت گذشته برای تحقیق و توسعه امنیت اجتماعی برای جامعه فعلی ما پاسخگو نیست. به همین دلایل و ضرورت ها، باید از رویکردهای جدید در حوزه امنیت استفاده کرد. یکی از این راهبردها و رویکردها که مورد تاکید نیز قرار گرفته، بحث خصوصی سازی و استفاده از توان جامعه (مشارکت جامعه) می باشد. این امر می تواند چشم انداز مثبتی (فرصت) مثل افزایش بهره وری، بهبود عملکرد، کاهش هزینه ها و... را در پی داشته باشد، اما می تواند تهدیدهایی را از نقطه نظر حفاظتی و امنیت کار و فاش شدن اطلاعات و تهدید امنیت داخلی و... در پی داشته باشد که شناخت آنها ضروری است. هدف این مقاله، بررسی مخاطرات (تهدیدها) اجرای سیاست خصوصی سازی در پلیس می باشد. نتایج تحقیق نشان می دهند که به طور متوسط 2/60 درصد پاسخگویان با واگذاری برخی از وظایف معاونت اجتماعی به بخش خصوصی موافق هستند. پاسخگویان معتقدند (96/67 درصد) در صورت واگذاری وظایف به بخش خصوصی، نتایج مثبتی (ره آورد) من جمله استفاده بهینه از منابع (75 درصد)، افزایش کارایی و بهره وری (75 درصد)، افزایش کارایی و بهره وری (75 درصد)، گسترش و مضاعف شدن قابلیت ها و ارتقاء کیفی فعالیت ها (4/74 درصد)، تسریع در انجام امور (8/73 درصد)، جلب مشارکت مردم (4/71 درصد) و... نتیجه اجرایی کردن این سیاست خواهد بود. اما از این بابت مخاطراتی نیز (6/57 درصد) وجود دارد که عمده آنها به ترتیب اولویت عبارتند از: واگذاری وظایف به طرفداران حزبی یا اقوام و دوستان (2/70 درصد)، زد و بند بین بخش دولتی و خصوصی (2/70 درصد)، گسستن کارکنان از معاونت (69 درصد)، نشت اطلاعات (5/68 درصد) و... که در بخش پایانی تلاش شده است این مخاطرات تا حد امکان با ارائه پیشنهادهای کاربردی و منطقی و با تشکیل کارگروه ویژه و تدوین مقررات، مرتفع گردند.