فصلنامه مطالعات اجتماعی - روان شناختی زنان
سال هفتم شماره 4 (پیاپی 22، زمستان 1388)

نگاه جنسیتی به انسان و سست کردن جایگاه زنان، در بسیاری از فرهنگ ها و در میان اقوام و ملل گوناگون دیده می شود و بی تردید، زبان و ادبیات فارسی نیز از این مساله تاثیر پذیرفته است. بررسی فرهنگ عامه، به ویژه ضرب المثل ها، نشان از داوری های گاه، غیر قابل پذیرش و ناعادلانه درباره زنان دارد و از آن جا که مواردی بسیار از این ضرب المثل ها، با وام گرفتن واژگان و یا مفاهیم دینی، چون این روی کردی را نشان می دهند، بررسی، ریشه یابی، و بازنگری آن ها می تواند پرده از حقایق بردارد و بدین وسیله، از یک سو افق بلند دین و آیین را به خوبی بشناساند و از سوی دیگر، ما را در تمیز سره و ناسره ادب فارسی در این گستره توانا سازد.این نوشتار، با تکیه بر متون اصیل اسلامی، به بررسی ضرب المثل های مربوط به جنسیت زنان پرداخته است.نتایج نشان می دهد که می توان ضرب المثل ها را، بر پایه مفاهیم دینی، به چهار گروه اوهام، ظاهربینی، بیان ناقص، و ضعف ادراک دسته بندی کرد و شواهد و مستندات نیز، این دسته بندی را تایید می کند.

مهر، به معنای «صداق المراه»، عبارت از مالی است که در عقد نکاح، مرد به زن می دهد و اندازه آن بسته به خوش نودی دو طرف است. مسایل مالی، از جمله مهریه، نگرانی بسیار از جوانان امروز برای تشکیل خانواده است، که به عنوان مانع و گاه مشکلی بزرگ بر سر راه ازدواج قرار می گیرد؛ بنابراین، وظیفه قانون گذار است که با هدف آسان کردن ازدواج و نیز برای پاس داری از خانواده و استواری روابط اعضای آن، قوانینی را وضع یا اصلاح کند.این نوشتار، با هدف تبیین میزان کارایی دگرگونی های قوانین مربوط به مهریه، به بررسی مهریه در حقوق موضوعه ایران، و هم چون این، عوامل استقرار و اسقاط آن در فقه و حقوق می پردازد.

نظم و نثر ادب کهن فارسی، انباشته از ابیات و واژه هایی در نکوهش و خوارداشت زنان است، که گویندگان آن ها با استناد به آیات و حدیث، تلاش کرده اند، با نسبت دادن بسیاری از آن ها به بزرگان دینی، ناخودآگاه، زنان را نادیده بگیرند و آنان را سراپا عیب و گناه نشان دهند.پژوهش پیش رو بر آن است که نشان دهد چرا آیات و احادیث، دست آویز این زن ستیزی شده و کج فهمی ها چه گونه می تواند گاهی تفسیر آیات و یا مضمون حدیثی را به عکس نمایان کند.جامعه آماری پژوهش را کتاب های قابوس نامه، کلیله و دمنه، طوطی نامه، سندباد نامه، اغراض السیاسه فی اعراض الریاسه، راحه الارواح یا بخت یارنامه، جوامع الحکایات و لوامع الروایات، تاریخ بلعمی، تاریخ جهان گشای جوینی، اخلاق ناصری، و نصیحه الملوک، از میان متون نثر، و دیوان های شعر و مجموعه آثار اوحدی، انوری، سنایی، مولوی، خاقانی، نظامی، و جامی، از میان متون نظم فارسی، تشکیل می دهند، که البته گاهی بنابر ضرورت، به برخی اشعار شاعران دیگر هم اشاره شده است.این بررسی نشان داد که برخی از تفسیرها و داستان های قرآن، تحت تاثیر باورهای عرب جاهلی یا اسرائیلیات کتاب مقدس، آن چنان دست خوش آمیختگی شده است که گاهی شناخت درستی و نادرستی آن ها از هم دشوار است. درباره احادیث هم می توان گفت که بسیاری از این دست احادیث منسوب به پیامبر یا بزرگان دین جعلی است و سند معتبری برای شان وجود ندارد یاگویندگان آن ها ثقه نبوده اند. بیش تر این احادیث، در اصل، امثال و حکم موروثی اند که به نام حدیث رواج یافته است.

در حقوق ایران، اگر نکاح به وسیله طلاق پایان یابد، به جز مواردی محدود، و آن هم برای مدتی کوتاه، که برای زن، نفقه در نظر گرفته می شود، زن، از نظر اقتصادی، در وضعیتی اسف ناک قرار می گیرد. این وضعیت زمانی تشدید می شود که طلاق،خواست، یا تقصیر زن باشد.در چون این مواردی، حقوق مدنی برخی کشورها، مقرراتی را برای پشتیبانی از زن پیش بینی کرده است، اما «قانون مدنی» ایران، در این مورد، ساکت است؛ هرچند که اخیرا،بر پایه مصوبه شورای عالی قضایی، در برخی قباله های نکاح، شرط تنصیف اموال شوهر گنجانده می شود، که تا حدودی این هدف را برآورده می سازد.در نوشتار پیش رو، به مقایسه این نهاد، با نهاد اشتراک اموال در حقوق فرانسه، که تقریبا همانند آن است، پرداخته ایم.

اندلس، که در کتب مختلف، «ارض الفردوس المفقود» نام برده شده است، سرزمینی سرسبز، زیبا، و بارور، با باغ ها، رودها، کوه ها، دشت ها، و شهرهای متمدن و آباد بود، که به دلیل دل بستگی فرمان روایان آن به فرهنگ، مراکز پرشمار علمی در آن پدید آمد و آثار فرهنگی و ادبی از شرق عربی به آن جا منتقل شد. ادبیات نیز در اندلس گسترشی فراوان داشت. شعر و شاعری از جایگاهی والا برخوردار بود و شعرا، که نزد پادشاهان وجهه ای خاص داشتند، در گردهم آیی های آن ها شرکت می کردند. زنان نیز در جنبش علمی، ادبی، و فرهنگی اندلس نقش داشتند. آنان بر پایه آموزه های اسلام که جست و جوی علم را برای همه زنان و مردان واجب می داند به یادگیری روی آوردند و کم کم با مهارت در بیش تر علوم و فنون، به نشست های علمی و ادبی درباریان و بزرگان راه یافتند و با تشکیل جنبش ادبی در اندلس، مکتب شعری دیگرگونی را پدید آوردند. از جمله این زنان برجسته اندلسی، که الگوی دیگر زنان اندلسی نیز شد، ولاده، دختر المستکفی باله حاکم کوتاه مدت اندلس (414 ق) بود، که جایگاهی ویژه را در کتاب های تاریخی و ادبی به خود اختصاص داده است.هدف از این پژوهش، بیان نقش زن، به عنوان بخشی از جامعه، و نیز بررسی نقش ولاده در ادبیات اندلس است.

قرارداد استفاده از رحم زن، قراردادی است که بر پایه آن، زنی می پذیرد جنین به دست آمده از تخمک و اسپرم یک زن و شوهر را در رحم خود نگاه دارد و پس از زایمان به آن ها برگرداند. دیدگاه فقهای کنونی امامیه و حقوق دانان ایران در مورد اعتبار این قرارداد دیگرگون است؛ شماری از فقها استفاده از رحم زن دیگر را در زادآوری،جایز، و قرارداد را معتبر می دانند، اما به نظر شماری دیگر، این کار حرام و نامعتبر است؛ هم چنین، برخی از حقوق دانان نیز این قرارداد را درست و معتبر، و برخی دیگرآن را به علت ناهماهنگی با نظم همگانی، باطل می دانند.اعتبار این قرارداد، افزون بر شرایط همگانی قراردادها (ماده 190 «قانون مدنی»)، نیازمند شرایطی خاص است، که به دلیل تردید در معلوم بودن، مقدور بودن، و مشروع بودن مورد معامله، می توان اعتبار حقوقی آن را مردود دانست. با از میان رفتن اعتبار قرارداد، حقوق و تکالیف مورد نظر دو طرف نیز از میان می رود و تنها، پاره ای آثار قهری باقی می ماند، که مهم ترین آن ها قرابت و نسبی است که به گونه ای قهری و غیرارادی،به دنبال عمل انتقال جنین پدید می آید.در این قرارداد، نسب پدری کودکی که به دنیا می آید آشکار است، ولی برای تعیین نسب مادری، به دلیل اینکه کودک، با دو زن (زن صاحب تخمک و زن صاحب رحم) رابطه تکوینی دارد، اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی از فقها زن صاحب تخمک، برخی زن صاحب رحم، و برخی هر دو را مادر کودک می دانند.

منظومه خسرو و شیرین یکی از جذاب ترین آثار گستره ادب غنایی است، که به لحاظ توانایی زبانی و ادبی سراینده آن در خلق تصاویر زنده و پویا از شور و کشش عاشقانه و ناز و نیاز عاشق و معشوق، همواره مورد توجه بوده است. افزون بر هنر سرایندگی نظامی در آفرینش این اثر غنایی، آن چه بیش از همه مهم می نماید، برجستگی نقش زن، به عنوان موجودی مستقل و انتخاب گر است، که در آثار مشابه کم تر دیده شده است.در این منظومه، شیرین زنی است که با داشتن جاذبه های ظاهری، برخورداری از آزادی کامل، و داشتن عشقی پرشور به خسرو، در همه حال خویشتن دار است و دامن خود را به هوس های زودگذر نمی آلاید. شیرین زنی کامل، زیرک، آگاه، بزرگ منش، پاک دامن، و پای بند به قوانین خانواده و اجتماع است، که با تدبیر و درست اندیشی، نه تنها خود را از بلکامگی خسرو در امان می دارد، که بر او تاثیر گذاشته، شخصیت اش را دگرگون می کند، و از عشق خود حماسه ای باشکوه می سازد.در این جستار کوشش شده است با بررسی ویژگی های شخصیتی شیرین، از لا به لای ابیات این منظومه، نشان دهیم نظامی، تا چه اندازه در تصویر آفرینی زن آرمانی ایرانی کامیاب بوده است.

این نوشتار در پی بررسی امکان ایجاد حق طلاق برای زن، در صورت عدم انفاق، و شیوه رسیدگی به چنین ادعایی در حقوق ایران است. برای این کار، افزون بر تشریح شرایط ماهوی دست یابی به حق طلاق به علت عدم انفاق برای زن، با استفاده از فقه امامیه، حقوق موضوعه، و نیز بررسی آیین رسیدگی به دعوای طلاق، تلاش شده است از فقه اهل سنت و حقوق کشورهای اسلامی برای امکان اصلاح قوانین مربوط در حقوق ایران استفاده شود.بررسی ها نشان می دهد حقوق موضوعه ایران، با پشتوانه فقهی، عدم انفاق به زن را موجب ایجاد حق طلاق برای وی می داند، اما آیین رسیدگی به دعوای طلاق،در برگیرنده حقوق زن در این خصوص نیست و با استفاده از شیوه های برگزیده کشورهای اسلامی، نیازمند اصلاح است.