نشریه سراج منیر
سال هشتم شماره 32 (زمستان 1397)

دیوبندیه و سلفیه دو جریان مذهبی هستند که با هم اختلاف اساسی دارند. یکی از موارد اختلافی بین این دو جریان که تبعات فراوانی می تواند بر آن مترتب شود، معنا و مفهوم اسلام و ایمان از دیدگاه این دو گروه است. در این مقاله سعی شده که با روش تحلیلی _ توصیفی، اسلام و ایمان از منظر دیوبندیه و سلفیه بررسی شود و اشتراکات و افتراقات آنها تبیین گردد. در این مقاله مشخص می شود که دیوبندیه به پیروی از حنفیه و ماتریدیه، ورود در اسلام را به شهادتین یا هر چیزی که نشان دهنده اسلام یک فرد باشد بیان می کند و ورود به ایمان را تصدیق و اعتقاد قلبی می داند؛ همچنین اسلام ظاهری مثبت احکام دنیوی می شود و ایمان را به حداقلی و حداکثری تقسیم می کنند. در ایمان حداقلی، صرف باور قلبی کفایت می کند و عمل در آن دخیل نیست؛ اما ایمان حداکثری، ایمانی است که به وسیله عمل شدت و ضعف می یابد. سلفیه در اسلام اختلافی با دیوبندیه نداشته و صرف اقرار زبانی را برای اسلام کافی می داند؛ اما در ایمان، مقابل دیوبندیه و حتی اهل سنت قرار می گیرد؛ زیرا در ایمان حداقلی، تصدیق را به تنهایی کافی ندانسته و عمل را نیز در ایمان شرط می دانند و دایره ایمان را کوچک جلوه می دهند؛ اما با بررسی قرآن و سنت قطعی می توان فهمید که سلفیه مخالف شریعت عمل کرده و فهم ناصحیحی از ایمان ارائه می کنند. خداوند در آیه 14 سوره حجرات، اسلام را به معنای پذیرش ظاهری و ایمان را پذیرش و تصدیق قلبی معرفی کرده و در ایمان هیچ اشاره ای به عمل ندارد. در ضمن، اشاره به این نکته ضروری است که شیعه نیز مانند دیوبندیه و اهل سنت برخلاف سلفیه معتقدند که عمل داخل در دایره ایمان نیست؛ بلکه تنها در شدت و ضعف ایمان دخیل است و هر شخصی همراه اقرار لسانی بر پذیرش دین اسلام، اعتقاد قلبی را ضمیمه کند، داخل در دایره ایمان است.

این مقاله به بررسی تطبیقی دیدگاه ابن تیمیه و مکتب دیوبندیه در مبحث تاویل صفات خبری می پردازد. در این مقاله مشخص می شود که دیوبندیه با ابن تیمیه، در مساله تاویل صفات خبری از جهاتی اتفاق نظر و از جهاتی دیگر، اختلاف نظر دارد.
ابن تیمیه در تمام صفات خبری، اصل را بر ظاهرگرایی گذاشته و به هیچ وجه تاویل را نپذیرفته و حتی اهل تاویل را افرادی منحرف می داند؛ اما علمای دیوبندیه در مساله رویت خداوند در قیامت، مانند ابن تیمیه تمسک به ظاهر آیات و روایات نموده و آن را اثبات می کنند. در مساله اثبات جهت و مکان برای حق تعالی، برخلاف ابن تیمیه، این دو صفت را از خداوند سلب می کنند؛ ولی در مورد صفات دیگری نظیر (یدالله، وجه الله، استوای بر عرش)، دچار اختلاف آرا شده اند. برخی نیز مانند ابن تیمیه ظاهرگرا شده و برخی دیگر برخلاف او قائل به جواز تاویل هستند.
در این نوشتار پس از معرفی اجمالی ابن تیمیه، مکتب دیوبندیه و صفات خبری، به بررسی تطبیقی دیدگاه ابن تیمیه و دیوبندیه راجع به مصادیق صفات خبری می پردازیم.

ابن تیمیه به عنوان موسس سلفیه، مشروعیت تبرک را در اکثر موارد زیر سوال می برد. وی صرفا لمس و بوسیدن حجر الاسود، و لمس دو رکن یمانی مسجدالحرام را قبول دارد و به غیر از این دو مورد، تمامی تبرکات را حرام می داند؛ اما در مورد علت حرمت تبرک، وحدت نظر ندارد و بعضا آن را از باب بدعت، و جایی دیگر از باب مقدمه بودن برای شرک، و در یکی از آثارش نیز تبرک را غلو و در اثر دیگر، آن را صرفا عملی بی فایده می داند. در جایی دیگر هم ادعا می کند، تمسک به تبرک، بهانه ای برای جبران ضعف ها و سستی های مسلمانان بوده است؛ ولی با مراجعه به آثار روایی معتبر اهل سنت، مشاهده می شود، هیچ یک از ادله ابن تیمیه در تحریم تبرک صحت ندارد و در تعارض با اعتقادات اصیل اهل سنت است.

وهابیت در نقاط مختلف کشور عربستان، مرتکب افراطی گری شده و جنایات متعددی را انجام داده است. شهر طائف از جمله شهرهایی است که شاهد این نوع جنایات بوده است. وهابیت در دو دوره به این شهر حمله کرده و جنایاتی را مرتکب شده که تاریخ این جنایات را فراموش نخواهد کرد. جرم هایی که وهابیت مرتکب شدند، در هیچ منطق عقلانی تصور نمی شود و هر عاقلی این نوع از اعمال را نکوهش می کند. در دوره اول حمله وهابیت به شهر طائف، جرم و جنایت هایی مانند قتل عام مردم بی گناه، غارت اموال مردم، پاره کردن مصحف ها انجام شد. در دوره سوم نیز، وهابی ها جنایاتی مانند قتل و غارت، نابود کردن اماکن و قبور بزرگان، قتل علمای دین و زندانی کردن بسیاری از مردم را انجام دادند. اگر افراطی گری های وهابیت را با اعمال انجام شده توسط داعش قیاس کنیم، همسان بودن این دو جریان کاملا مشهود خواهد بود.

ابن تیمیه با تقسیم توسل به مشروع و غیر مشروع، بعضی از اقسام توسل را جایز و بعضی را بدعت دانسته است. وی توسل به ذات، جاه و مقام پیامبران، چه در حال حضور و چه در حال ممات را بدعت دانسته است. مهم ترین دلیل ابن تیمیه بر بدعت بودن توسل، فعل و سیره پیامبر6 و سلف است. او معتقد است که از ناحیه پیامبر6 و سلف، دلیلی بر جواز توسل به ذات و جاه و مقام وجود ندارد. این در حالی است که روایات متعددی در منابع معتبر وجود دارد که سلف، به ذات، جاه و مقام پیامبر6، در حال حیات و ممات توسل کرده اند. توسل شخص نابینا به پیامبر6، یا توسل عمر بن خطاب به عباس بن عبدالمطلب، نمونه هایی از این روایات است که تصریح بر جواز توسل به ذات و مقام دارد. این پژوهش بر اساس مبانی سلفیه، به تحلیل و نقد دیدگاه ابن تیمیه در موضوع توسل پرداخته است.

ابن تیمیه مدعی است که به اتفاق اهل حدیث و غیر اهل حدیث، روایت «إن فاطمه& احصنت فرجها فحرم الله ذریتها علی النار» دروغ است؛ اما این ادعا از دو جهت دارای اشکال است. اولا این روایت در کتب متعدد اهل حدیث که قبل از ابن تیمیه می زیستند و مورد تایید وی بوده اند، نقل شده و همچنین بعد از ابن تیمیه نیز این روایت را بزرگان اهل حدیث، در کتب متعدد نقل کرده اند. ثانیا به نص روایات متعدد دیگری از پیامبر6 با مضمون حرمت آتش بر ذریه حضرت زهرا3، معلوم می شود که هیچ گونه ملازمه ای میان پاک دامنی و حرمت آتش بر ذریه آن حضرت وجود ندارد؛ چنان که برخی از بزرگان اهل سنت، به نفی ملازمه تصریح کرده و این روایت را مختص به فضائل حضرت زهرا3 دانسته اند.