نشریه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس
پیاپی 41 (پاییز 1398)

نگرانی در ارتباط با پیامدهای پراکنده رویی در نواحی شهری، برنامه ریزان و مسیولین را بر آن داشته است که به طور جدی به دنبال الگوی توسعه فشرده و شیوه جدید زیست پذیر کردن محلات باشند. به همین منظور، موسسات و نهادهای متعددی سعی دارند روش ها و ابزارهایی را تولید و معرفی نمایند تا شیوه های کنونی کاربری اراضی را به نحوی تغییر دهند که در نهایت به پراکنده رویی بیشتر منجر نگردد. مطابق ادعای مسیولین، برای کنترل پراکنده رویی در استان خراسان شمالی، سیاستهای رشد هوشمند در این استان به طور جدی مورد توجه قرار گرفته است. به منظور بررسی این ادعا، این مطالعه به شیوه توصیفی و تحلیلی در 5 شهرستان، به انجام رسید. به این منظور، ابتدا مجموعه ای از شاخص های کمی یعنی ارتباط شبکه خبایانی، تراکم، اختلاط کاربری ها، دسترسی و قابلیت پیاده روی برای تعیین 5 بعد اصلی توسعه شهری فشرده و محلات زیست پذیر در این محدوده، مورد استفاده قرارگرفت. داده های مورد نیاز از شهرداریها، طرح های جامع و برداشتهای میدانی به دست آمد. داده های گردآوری شده با توجه به شاخصهای ابعاد پنجگانه ارزیابی و بر اساس آزمون ANOVA   فضایی و آزمون F مورد سنجش قرار گرفتند. نتایج نشان داد که تمام مناطق مورد بررسی، دارای الگوهای توسعه مشابهی بوده و ابزارهای رشد هوشمند تا حدودی زیر بخش طراحی را متحول نموده است. به این معنا که این تاثیر تنها در ابعاد فیزیکی برنامه ریزی شهری بوده و سایر ابعاد به خصوص ابعاد غیر سنتی برنامه ریزی که می تواند به اختلاط کاربری ها و تسهیل دسترسی های منطقه ای منجر شود را تحت تاثیر قرار نداده است.

شهر مشهد به عنوان دومین کلانشهر کشور و قطب جاذب جمعیت نواحی شرقی کشور نیازمند توسعه کالبدی و فضایی متناسب با رشد جمعیتی است و با توجه به کمبود زمین شهری و هزینه بر بودن توسعه افقی شهر، رویکرد فشرده سازی شهری، از طریق احیاء بافتهای فرسوده شهری و استفاده مجدد زمین در دستور کار برنامه ریزان شهری قرار گرفته است. در تحقیق حاضر منطقه نه شهرداری مشهد به عنوان یک نظام اجتماعی بررسی شد. این منطقه جزو مناطق جوان بوده و رشد ارتفاعی قابل توجهی داشته است. پژوهش با هدف بررسی و تحلیل وضعیت مشارکت و اعتماد اجتماعی بلندمرتبه نشینان شهری در شهر زیارتی مشهد تدوین شده و بر این فرض استوار است که؛ بین شاخص‏های اجتماعی- فرهنگی« مشارکت اجتماعی» ساکنان بلندمرتبه ها و وضعیت « اعتماد اجتماعی» آن ها رابطه معناداری وجود دارد. نتایج تحقیق نشان داد؛ بین مشارکت اجتماعی و اعتماد ساکنین بلندمرتبه ها رابطه معناداری وجود دارد و هرچه مشارکت اجتماعی در بلندمرتبه ها بالاتر است اعتماد بین ساکنین نیز بیشتر است و برعکس با کاهش مشارکت اجتماعی ساکنین بلندمرتبه ها، اعتماد بین شخصی آنان نیز کاهش می یابد.

هر یک از شهرهای جهان بی شک با مسایلی رو به رو هستند که در عین تشابه با چالش های سایر شهرهای جهان دارای تفاوت های بنیادین نیز می باشد. لذا برنامه ریزان همواره سعی داشته اند با طرح الگوهای آمایش شهری، در بهبود و رفع مشکلات شهرهای خود گام بردارند و در این میان مسئله مهم توجه به اجرای این الگوهای مطرح شده در سایر شهرها و در شرایط متفاوت با محل طرح این الگوها می باشد. در این راستا پژوهش حاضر سعی دارد با بررسی مهم ترین الگوهای مطرح شده در آمایش شهری جهان (رشد هوشمند، شهر خلاق، شهر فشرده، رشد پراکنده، شهر اکولوژیک)، سازگاری این الگوها را با توجه به شرایط کشور ایران بررسی کند. نوشتار حاضر از نظر هدف با رویکردی کاربردی و از نظر روش توصیفی-تحلیلی میباشد که پس از تشریح الگوهای نوین آمایش شهری با روش کتابخانه ای و اسنادی، با استفاده از نظر متخصصان و اساتید دانشگاه به تعیین معیارهای سازگاری این الگوها با وضعیت کشورمان پرداخته شده و با استفاده از مدل AHP نسبت به وزن دادن معیارها اقدام گشته  و سپس با طرح پرسشنامه و بهره بردن از مدل ELECTRE سعی در رتبه بندی الگوهای آمایش شهری از نظر سازگاری با شرایط کشورمان شده است. نتایج تحقیق گویای آن است که الگوی شهر فشرده با امتیاز 3 بالاترین میزان سازگاری را با توجه به شرایط موجود کشورمان دارد و دارای بالاترین ضریب هماهنگی با وضعیت سرزمینی ایران می باشد و پس از آن الگوی شهر اکولوژیک با 1 امتیاز قرار دارد.

سلامت و بهداشت در روند تکامل تاریخی بشر از زمان باستان تاکنون به عنوان موضوعی مطرح بوده که جوامع همواره با آن در تعامل بوده اند، به طوری که سلامت و رفاه مردم یک شهر،  شاخص مهمی برای نشان دادن میزان موفقیت سیاست های توسعه پایدار آن شهر است. و تشدید روزافزون معضل سلامتی در جامعه شهری موجب گردیده است تا در محافل علمی نظراتی در خصوص ارتباط "فرم شهر" با سلامت عمومی" ارایه شود. تحقیق حاضر به بررسی و تبیین شکل (فرم) شهر بر سلامت عمومی شهروندان شهر ارومیه پرداخته است که بر همین اساس دو فرم شهر فشرده و پراکنده به عنوان فرم اصلی مورد بررسی قرار گرفت. پژوهش حاضر از نظر روش پژوهش در زمره پژوهش های توصیفی-تحلیلی و از نظر هدف مطالعه، پژوهشی کاربردی است .روش جمع آوری اطلاعات از طریق منابع و اسناد  و روش میدانی اخذ شده از سازمان های مربوط به مسایل شهری (همچون شهرداری و ارگان های وابسته به آن) بوده است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات از مدل تحلیل شبکه ای برای بررسی اهمیت هر یک از شاخص ها و از مدل ویکور برای سطح بندی نواحی استفاده شده است. یافته های تحقیق نشان داد که تراکم، روند توسعه را هرچه بیشتر به توسعه پایدار نزدیک تر می کند، همچنان که در یافته های تحقیق نیز نشان داده شد نواحی که از لحاظ تراکم سطح بالایی دارند (بیشتر بافت های داخلی شهری) از لحاظ سلامتی نیز وضعیت بهتری را داشته و برعکس نواحی پیرامونی شهر که از لحاظ کالبدی پراکنده بوده وضعیت سلامتی آنها در وضعیت بدی قرار داشته اند. چرا که تراکم باعث اختلاط بیشتر کاربری ها، پیاده روی، کاهش انواع آلودگی ها ، دسترسی آسان و غیره شده است.

نگاه فضایی و پایدار، از مبانی اولیه و اجتناب ناپذیر برنامه ریزی توسعه کالبدی شهرها می باشد. در راستای این رویکرد و بنا بر ضرورت های اجتماعی، اقتصادی و طبیعی، توسعه فضایی- کالبدی شهر مهاباد مورد بررسی قرارگرفت. هدف پژوهش حاضر، ارایه الگوی مناسب توسعه فضایی- کالبدی شهر مهاباد می باشد. در همین راستا اقدام به شناسایی عوامل موثر در توسعه شهر و معرفی آنها به عنوان معیارهای مورد بررسی در سیستم اطلاعات جغرافیایی و مدل ترکیبی  AHPو TOPSIS نموده است. نوع تحقیق به لحاظ هدف کاربردی و روش تحقیق  در آن توصیفی- تحلیلی است، همچنین شیوه گردآوری داده ها اسنادی- پیمایشی می باشد. بر این اساس؛ تناسب زمین برای توسعه کالبدی به پنج طبقه خیلی مناسب،مناسب، متوسط، نامناسب و خیلی مناسب تقسیم شد و نقشه پهنه بندی آن تهیه گردید. نتایج حاکی از آن است که از کل محدوده مورد مطالعه، 85/10 درصد خیلی مناسب و بدون محدودیت و 67/8 درصد مناسب، 4/20 درصد متوسط، 9/28 درصد نامناسب و 18/31 درصد از کل مساحت محدوده مورد مطالعه خیلی نامناسب برای توسعه کالبدی - فضایی شهر می باشد. لذا مناسب ترین جهات توسعه شهر را به ترتیب می توان جنوب غرب، شمال غرب و شمال شهر دانست.

در سال های اخیر نهادها و آژانس های فعال در زمینه کاهش سوانح، بیشتر فعالیت های خود را برای دست یابی به جامعه ای تاب آور در برابر سوانح متمرکز ساخته اند که در این میان زمین لرزه به دلیل خسارت وسیع نسبت به سایر حوادث اولویت بالاتری برای تقویت تاب آوری جوامع در برابر سوانح طبیعی دارد. نظر به زلزله خیر بودن کشور ایران می توان گفت که کلان شهر مشهد نیز مشابه بسیاری دیگر از شهرهای کشورمان از نظر لرزه خیزی در منطقه خراسان با پتانسیل بالای خطر قرار گرفته است و وجود گسل های فعال و توانمند در مجاورت شهر، گواه بر بالا بودن خطر زلزله در شهر مشهد دارد. از این رو، این پژوهش  با هدف رتبه بندی مناطق شهر مشهد بر اساس معیارهای کالبدی تاب آوری، به تحلیل و رتبه بندی مناطق شهر مشهد پرداخته است. پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع کاربردی و به لحاظ ماهیت، توصیفی_تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز به روش های کتابخانه ای، اسنادی و میدانی گردآوری شده است و سپس، با استفاده از تکنیک SWARA، 12معیار کالبدی تاب آوری وزن دهی گردیده و در نهایت به وسیله مدل MULTIMOORA، به رتبه بندی مناطق شهر مشهد پرداخته شده است. نتایج حاصل از تکنیک  SWARAنشان داد که معیارشتاب افقی گسل، مهم ترین و معیار شیب کم اهمیت ترین معیار موثر بر میزان تاب آوری کالبدی در برابر زمین لرزه به شمار می روند. در نهایت نتایج حاصل از مدل MULTIMOORA  نشان می دهد که مناطق 2، 1 و 9 به ترتیب دارای بیشترین میزان تاب آوری کالبدی در برابر زلزله و مناطق 7، 11 و 8 به ترتیب دارای کمترین میزان تاب آوری هستند و لذا در راستای افزایش تاب آوری مناطق شهری مشهد پیشنهاد می گردد بر معیار هابی از جمله، مقاوم سازی و احیای بافت های فرسوده، تمرکز گردد.

امروزه شهرهای هوشمند، از جمله مهمترین راهبردهایی است که در جهت افزایش راندمان ها و کیفیت محیط شهری و در نهایت، جذب هر چه بیشتر سرمایه ها در فضای شبکه ها در عصر جهانی شدن و جامعه ی اطلاعات مطرح است. در ایران نیز به تبع تمام کشورهای جهان تلاش هایی در این زمینه انجام یافته است. اما مسئله این است که این تلاش ها به نتایج ملموسی نرسیده است. این در حالی است که مرتبا اخباری از موفقیت رقبای منطقه ای ایران، یعنی کشورهای حاشیه ی جنوبی کشور منتشر می گردد. این مسئله می تواند دلایل متفاوتی داشته باشد، اما این پژوهش به منظور پاسخ به این سوال انسجام یافته است: روند کاوش های شهر هوشمند در ایران، نسبت به رقبای منطقه ای اش (کشورهای منتخب همسایه ی جنوبی)، چگونه است؟. هدف از پاسخگویی به این سوال در واقع، آسیب شناسی روند کاوشها در کشور به هدف ارایه راهکارهایی می باشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است که برای تحلیل داده های تحقیق، از روش تحلیل محتوا و در این راستا، از ابزار گوگل ترندز بهره گرفته شده  است. جامعه ی آماری تحقیق، کاوش های اینترنتی در گوگل در جهان است؛ که کاوش ها در ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، بحرین، قطر انتخاب شده است. بازه ی زمانی انجام پژوهش نیز به مدت 16 از دی ماه 1382 تا آذرماه 1398 می باشد. بر مبنای یافته های تحقیق، روند کاوش های شهر هوشمند در ایران، در مقایسه با کشورهای همسایه جنوبی اش از وضعیت مناسبی برخوردار نیست.

یکی از مهمترین مولفه هایی که از طریق آن سطح کیفیت محیط شهری مورد سنجش قرار می گیرد امنیت شهری است که علاوه بر آنکه آرامش را برای شهر به ارمغان می آورد، سطح تعاملات و فعالیت های اجتماعی ساکنان شهر را نیز افزایش و در نهایت احساس مطلوبیت و رضایت محیطی را در شهروندان تقویت می نماید. بنابراین، این پژوهش با هدف تحلیل کیفیت محیط شهری شهر ایلام با تاکید بر مولفه امنیت انجام شده است که به روش توصیفی - تحلیلی مبتنی بر روش پرسشنامه صورت گرفته است. جامعه آماری پژوهش شامل کلیه شهروندان و کارشناسان حوزه مدیریت شهری است که به ترتیب 383 و 80 نفر به روش تصادفی ساده و در دسترس به عنوان حجم نمونه انتخاب و بین آن ها پرسشنامه توزیع شده است. پرسشنامه مورد استفاده در این پژوهش استاندارد می باشد که روایی و پایایی آن مورد تایید قرار گرفته است. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از روش تحلیل عاملی تاییدی و معادلات ساختاری در نرم افزار لیزرل صورت گرفته است. نتایج نشان داد که امنیت شهری در کیفیت محیط شهری شهر ایلام از نظر کارشناسان و شهروندان به ترتیب به میزان 49/3 و 77/11 تاثیر مثبت و معناداری دارد. همچنین وضعیت شاخص های امنیت فضایی - کالبدی، امنیت مخاطرات محیطی، امنیت اجتماعی و کیفیت محیط شهری در شهر ایلام از نظر کارشناسان و شهروندان در وضعیت مناسبی قرار ندارند. تنها از نظر شهروندان شاخص امنیت مخاطرات محیطی در کیفیت محیط شهری شهر ایلام تاثیر مثبت و معناداری داشت و سایر شاخص های امنیت شهری در کیفیت محیط شهری شهر ایلام تاثیرگذار نبودند.

مقوله مسکن نه به عنوان سر پناه ,بلکه به عنوان هویت ,امنیت و منبع سرمایه در میان ساکنان یک شهر مطرح است  همچنین شاخص های مسکن مهمترین و کلیدی ترین ابزار در برنامه ریزی مسکن محسوب می گردد که  با بررسی انها می توان پارامترهای موثر در امر مسکن را شناخت و هر گونه برنامه ریزی و تصمیم گیری در مورد مسکن را تسهیل نمود هدف تحقیق مقایسه تطبیقی شاخص های کمی وکیفی مسکن هر یک از این مناطق 22 گانه شهر تهران در سال 1395 وپیش بینی جمعیت وابعاد اجتماعی  مسکن در سال 1405 است نوع تحقیق از نوع کاربردی بوده و روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیل بوده و نتایج حاکی ازان است که که منطقه 3 به لحاظ نفر در واحد مسکونی و شاخص مالکیت مسکن   نسبت به سایرمناطق روندمطلوب تری  داشته که  نشانگر سرمایه گذاری افراد درمسکن و سطح اگاهی افراد میباشد  و منطقه 7 نیز به لحاظ نفر در اتاق نسبت به سایر مناطق روندمطلوب تری داشته و منطقه17 به لحاظ نوسازی ساختمان هانسبت به سایرساختمان روندنامطلوبتری داشته ونیز منطقه 22 به لحاظ استحکام بنا تا حدودی نسبت به سایرمناطق روندنامطلوبتری داشته همچنین منطقه 13 و 14 به لحاظ استحکام بنا تا حدودی روند مطلوبتری داشته ودر سال 1405  منطقه 4 به  لحاظ شاخص تراکم خانوار در واحدمسکونی و منطقه 10 به لحاظ  نفر در واحدمسکونی روندمطلوبتر خواهد داشت که علت ان را گرایش مردم به فرزند کمتر ,بحث تنظیم خانواده و اقتصادی فکر کردن خانواده ها  می باشد .