فصلنامه تحقیقات کلامی
پیاپی 33 (تابستان 1400)

حدیثی که مفهوم ظاهری آن شامل مطالب پیچیده و یا ناسازگار با یافته های پیشین باشد را مشکل الحدیث می نامند. دامنه اینگونه احادیث را می توان در تمام حوزه های معرفتی و به صورت گسترده در موضوعات اعتقادی و کلامی ملاحظه کرد؛ از علل پربسامدی مشکل الحدیث های اعتقادی می توان به گستردگی معارف اعتقادی، شیوه های متعدد صدور این دسته از معارف و مبارزه با عقاید منحرف اشاره کرد. موضوع این پژوهش از بین معارف اعتقادی، احادیث توحیدی و احتجاجات مربوط به امامت است. اصحاب ایمه (علیهم السلام) و بعدها محدثان بزرگ به تبیین موردی احادیث مشکل تبیین احادیث اعتقادی پرداخته اند این پژوهش به قاعده مند کردن تلاش محدثان پرداخته است و نشان داده است که بکارگیری معارف عقلی در تبیین احادیث توحیدی نقش بالایی را ایفا می کند همچنین توجه به روش های احتجاجات معصومان (علیهم السلام) از جمله فهم اشکالات بنایی و مبنایی ایشان در دفاع از امامت ایمه (علیهم السلام) و دفع شبهات مربوط به خلافتشان نقش بسزایی دارد.

عقیده به نافع یا ضار بودن مخلوقات، از جمله معیارهایی است که در نگاه محمد بن عبدالوهاب می تواند مرز توحید و شرک را مشخص سازد. در آثار او به پنج محور در این رابطه اشاره شده که عبارتند از: 1. بهره گیری از تمایم، رقی و توله، 2. به دست کردن انگشتر یا بستن نخ، 3. تطیر، 4. تنجیم.در نگاه او اعتقاد به تاثیر استقلالی و بالذات هر یک از این موارد، فرد را در گرداب شرک اکبر فرو می برد اما اعتقاد به تاثیر غیر استقلالی و وابسته به اراده الهی در هر یک از آن ها، چنان چه واقعا از سوی شارع به عنوان سبب وضع شده باشد، صحیح و در غیر این صورت فرد را به وادی شرک اصغر می کشاند. چرا که در این جا فرد خود را در جعل سببیت برای اشیاء با خداوند شریک کرده است!اما به نظر می رسد بر مبنای آیات و منابع تفسیری و روایی (که همگی از منابع مورد قبول اهل سنت اند) اجازه یا عدم اجازه شارع در بهره گیری از مخلوقات اساسا نمی تواند معیار صحیحی برای شرک آمیز یا موحدانه بودن آن عمل باشد.

مساله عدل الهی یکی از اصول مهم اعتقادی وکلامی است. این پژوهش با هدف دستیابی به الگوی عدل الهی براساس آیات قرآن انجام شده است. نوع تحقیق، کیفی بوده واز روش داده بنیاد متنی استفاده شده است. نتیجه این تحقیق الگویی است شامل عوامل عدل الهی در دو شاخه نظری وعملی، به طوریکه عوامل نظری شامل ویژگی های عدل الهی مانند دقت در محاسبه اعمال وعوامل عملی شامل روش های عدل الهی مانند متناسب بودن پاداش وجزا با عمل می باشد. مصادیق عدل الهی در دو بخش مصادیق دنیوی مانند عدم تفاوت بین زن ومرد در دریافت پاداش وجزا و مصادیق اخروی مانند درجه بندی انسان ها براساس اعمالشان، ابعاد کمی عدل الهی در سه بخش زمان، مکان ومخاطبین بدست آمد به طوری که عدل الهی همیشه و همه جا چه دردنیا وچه در قیامت جاری است. آثار عدل الهی در دو بخش دنیوی واخروی قرار دارد به طوری که نزول عذاب، نزول بلا، محرومیتهای باطنی، روشن ساختن راه حق وباطل توسط خدا واختیار انسانها از آثار عدل الهی در دنیا و رساندن نفع یا ضرر عمل خوب وبد به صاحب عمل از آثار عدل الهی در آخرت می باشد. محتوای عدل الهی در دو بخش اصول که شامل قبح ظلم به حکم عقل و محال بودن صدور قبیح از جانب خداوند است وسنت که شامل قضاوت الهی براساس حق وعدالت، قرار گرفته است. انواع عدل الهی نیز شامل عدل تکوینی (به حق خلق کردن عالم)، عدل تشریعی (نفی تکلیف خارج از توان انسان ها) وعدل جزایی (محفوظ بودن پاداش وجزای انسان ها متناسب با عمل شان) می باشد.

این مقاله به تبیین جایگاه سنت پیامبر (ص) و عترت (ع) در فهم قرآن توسط مرحوم میرزا مهدی اصفهانی می پردازد. مبنای این نظریه عدم شباهت کلام خدا با کلام بشر است. بر این اساس استفاده از کلام خدا، منوط به توضیحات آورنده آن باید دانست و اگرچه قرآن به زبان عربی است اما نمی توان به صرف حمل الفاظ بر معانی لغوی آن، ادعای فهم همه مرادات الهی را داشت. مبنای دیگر این نظریه، بنای تعویل بر منفصل می باشد؛ زیرا میرزای اصفهانی، روش بیان قرآن را از باب تعلیمات دانسته و سنت پیامبر را به مثابه ی مبین منفصل قرآن می داند؛ همچنین وجود بطون متعدد در قرآن کریم و بشری بودن جمع و ترتیب قرآن کریم باعث از بین رفتن انعقاد ظهور کلام قبل از فحص کامل از همه قراین می باشد و باید در تک تک آیات، بیان حجج الهی را به جهت فهم تمام مرادات الهی فحص نمود. حکمت عظیم حجیت جمعیه، محتاج کردن مردم به خلیفه الهی و احتجاج بر علیه ظالمان به حق ایشان و جاهلان به قرآن می باشد.

در مراجعه ی اولیه به پاره ای روایات امامیه علاوه بر تاکید بر اینکه انسان دارای دو بعد روح و بدن است، مشاهده می کنیم که از چند روح برای یک انسان سخن به میان آمده است و هر روح، کارکردی خاص دارد. در میان کتب حدیثی متقدم امامیه، روایات مربوط به ارواح مختلف انسان در ابواب مختلف دو کتاب بصایر الدرجات و الکافی بیشتر از سایر مجامع حدیثی نقل شده است. در این نوشتار به دلیل قابل اعتمادتر بودن کتاب الکافی و نیز نقل تعداد قابل توجهی از روایات تعدد ارواح آن هم با مضامین متنوع تر در مقایسه با سایر نگاشته های حدیثی متقدم در آن، به ارزیابی متنی، سندی و جریان شناختی راویان این روایات در کتاب الکافی می پردازیم و این پرسش را پی می گیریم که چه تعداد از این روایات در کتاب الکافی روایاتی معتبر شمرده می شوند و کدام مضامین، مشترک و کدام منفردند؟ در این پژوهش نشان داده شده که غالب مضامین روایات تعدد ارواح در کتاب الکافی منفرد نبوده و جریان های حدیثی مختلف مدرسه کوفه و قم در طریق نقل این روایات قرار گرفته اند.

بحث حجیت یا عدم حجیت خبر واحد از مباحث روشی و تاثیر گذار در علم کلام است. در علم اصول فقه از این مسئله با عنوان «حجیت خبر واحد» بحث می شود.(برای نمونه نگاه کنید به مظفر،1405ق، ج2: صص62- 65؛ شیخ انصاری ، 1428ق، ج1: 108).با توجه به ادله ای که در علم اصول فقه بر اعتبار آن اقامه شده، نگرش رایج دانشمندان علم اصول آن است که خبر واحد فقط در حوزه فقه معتبر است؛ اما حجیت آن در اثبات عقاید محل اختلاف است. قول مشهور عالمان امامی مذهب عدم حجیت خبر واحد در عقاید است. اهل سنت در حجیت خبر واحد اعتقادی دچار اختلاف هستند ؛ گرچه به حجیت آن به دلیل مفید علم بودن خبر واحد و عدم تفکیک میان اخبار آحاد فقهی و غیر فقهی از سوی صحابه و سلف، تمایل بیشتری دارند.به اعتقاد فخررازی، خبر واحد تنها در حوزه فقه معتبر است. وی در اساس التقدیس به معصوم نبودن راویان، طعن صحابه نسبت به هم، وجود جعل در اخبار، روش های نادرست راویان در رد و اثبات روایات، عدم کتابت احادیث را علل عدم حجیت خبر واحد اعتقادی شمرده است. به نظر می رسد ادله اقامه شده از جانب ایشان، وافی به مقصود نیست. اهمیت مقاله حاضر به جهت شخصیت فخررازی که از عالمان برجسته و تاثیرگذار اشعری است. از بررسی مقالات گوناگون در مساله خبر واحد اعتقادی مقاله ای تفصیلی که دیدگاه فخررازی را بررسی و نقد کرده باشد،یافت نشد.